Егзодусот на Македонците и сервилноста на македонските влади кон западните „демократии“

Колумна на Димитар Синдилиев координатор на секторот Политичка економија на Левица.

Кога на Балканот, а особено во Македонија, ќе се спомене зборот егзодус првата асоцијација е егзодусот на Македонците од Егејска Македонија кој непрекинато се одвива до денес, во различни форми, па слободно може да се рече дека Егејските Македонци се една од најпогодените заедници во балканската историја. Нивната судбина, од крајот на 19 век до денес, е белег на етнички конфликти, миграции, нарушени човекови права и постојани предизвици за зачувување на идентитетот. 

Егејска Македонија, која денес се наоѓа во северна Грција, до крајот на 19. век е населена од македонско население кое автохтоно на овие простори. Од  крајот на 19 век, па сè до средината на 20 век, егејските Македонци доживуваат сериозен егзодус, предизвикан од различни фактори, а Балканските војни и Првата светска војна го означија почетокот на масовната миграција на Македонците од овој регион.

По Балканските војни, територијата на Егејска Македонија беше припоена кон Грција, а со тоа започнаа и првите акции за елиминирање на македонското етничко присуство. Овој период беше обележан со голем број присилни миграции и насилно асимилирање на македонското население. Во периодот меѓу 1900 и 1960 година, стотици илјади Македонци беа принудени да ги напуштат своите домови, бегајќи од репресиите кои следуваа.

По Балканските војни, ситуацијата се влошува со Втората светска војна и Граѓанската војна во Грција (1946-1949). Граѓанската војна доведе до присилно протерување на Македонците од нивните домови, како резултат на грчката анти-комунистичка пропаганда која ги перцепираше Македонците како поддржувачи на комунизмот. Голем дел од овие бегалци завршија во тогашна Југославија, како и во други земји низ светот.

Повеќе од 20.000 македонски деца беа принудени да ги напуштат своите домови за време на Граѓанската војна, во акција позната како „Детската миграција“. Овие деца беа испратени во земји од источниот блок, а нивните семејства беа раселени низ целиот свет. Трагедијата на овие луѓе е дел од една поширока кампања за етничко чистење и елиминирање на македонскиот идентитет од територијата на егејска Македонија.

Денес положбата на егејските Македонци останува комплексна. Во Грција, македонското малцинство не е официјално признаено како етничка група, што значи дека тие немаат правен статус како малцинство. Ова резултира со тоа што немаат право на образование на мајчин јазик, немаат политички или културни организации кои се поддржани од државата, и се соочуваат со стигматизација ако јавно го изразат својот македонски идентитет.

Европската комисија за човекови права неколкупати ги осуди овие практики на Грција, но до денес, нема значителен напредок во нивното признавање. Човековите права на Македонците од Егејот остануваат под закана, бидејќи секој обид за јавно изразување на македонскиот идентитет се соочува со институционален отпор. Особено е тешко за постарите генерации, кои го задржале македонскиот јазик, но немаат каде да го користат јавно.

Еден од најгорливите проблеми со кои се соочуваат егејските Македонци е прашањето на имотните права. За време на конфликтите од првата половина на 20 век, многу Македонци беа присилени да ги напуштат своите имоти во Егејска Македонија, но многу од нив сè уште поседуваат документи (тапии) за земјата која ја оставиле зад себе. Овие документи им даваат право да бараат реституција или компензација, но грчката влада досега не дозволила поврат на имотот.

Грција го користи аргументот дека овие имоти биле напуштени и дека луѓето кои ги напуштиле го изгубиле правото да ги бараат назад. Македонските бегалци, ги чуваат своите тапии и се надеваат дека еден ден ќе им биде дозволено да си ги повратат земјиштата. Прашањето на имотите останува отворено, иако во меѓународниот правен систем постојат основи за реституција.

Република Македонија и прашањето на Егејците

Во поглед на политиките на Република Македонија кон егејските Македонци, постојат делумни обиди за поддршка на нивната кауза, но тие политики често се ограничени од меѓународните односи, со што Р. Македонија никогаш не го затвори до крај ова прашање. Од осамостојувањето во 1991 година, Македонија се обидува да ги поддржи правата на својата дијаспора, вклучително и на егејските Македонци, но дипломатските односи со Грција секогаш биле тензични поради ова прашање.

Поради спорот со името, кој траеше повеќе од две децении, Македонија беше принудена да прави дипломатски отстапки кон Грција, со цел да постигне меѓународна интеграција во организации како НАТО и ЕУ. Ова значи дека егејските Македонци често беа во сенка на овие поголеми геополитички приоритети. Спорот за името беше решен од страна на коруптивни политичари без национална свест, кои дојдоа на власт само за таа цел, со насилно донесување на нелегалниот Преспански договор во 2018 година. А прашањето на егејските Македонци и нивните права сè уште не се ставени на агендата на билатералните преговори.

Прашањето на егејските Македонци останува отворено и комплексно. Нивната историја е исполнета со болни миграции, асимилација и губење на човекови и имотни права. Денес, тие се распрскани низ целиот свет, но сепак ја чуваат надежта дека ќе ги добијат своите права назад.

Човековите права, вклучувајќи го правото на културен и јазичен идентитет, се основно човеково право, но егејските Македонци во Грција сè уште го немаат ова право. Имотните права сè уште се еден важен аспект на нивната борба. Додека многу Македонци поседуваат тапии за имоти, официјална Грција не го признава нивното право на поврат или компензација.

Во иднина, Република Македонија би можела да одигра значајна улога во поддршката на своите граѓани од егејскиот регион, преку меѓународни форуми и правни механизми. Меѓутоа, за да се постигне напредок, потребно е пошироко разбирање и признавање на историјата и правата на овие луѓе.

Што прави ООН и преку кои механизми може да помогне?

Обединетите нации (ООН) играат важна улога во заштитата на човековите права и во решавањето на споровите за имотните права на малцинствата ширум светот, но во случајот со егејските Македонци, нивната улога е ограничена. Иако ООН е глобална платформа за дискусии за човековите права, и има специјални механизми и тела како што се Комитетот за човекови права и Специјалниот известувач за малцинствата, директното влијание на ООН врз ситуацијата на егејските Македонци во Грција е мало.

Во 1990-тите, по распадот на Југославија, ООН беше ангажирана во надгледување на ситуацијата на Балканот, но прашањето за правата на егејските Македонци не беше ставено на агендата. Голем дел од дипломатските напори беа фокусирани на пошироките прашања поврзани со регионалната стабилност, како спорот за името меѓу Македонија и Грција.

ООН има неколку механизми кои би можеле да бидат корисни за подобрување на статусот и правата на егејските Македонци:   

Советот за човекови права на ООН: Советот е телото на ООН кое надгледува кршења на човековите права. Иако Грција е членка на ООН, Советот може да разгледа случаи кои се однесуваат на систематски кршења на правата на егејските Македонци, како што се правото на образование на мајчин јазик или културна автономија.

Комитет за елиминација на расната дискриминација: Грција е потписничка на меѓународната Конвенција за елиминација на сите форми на расна дискриминација, која е под ООН. Овој комитет може да ги разгледа жалбите и да даде препораки доколку постојат докази за дискриминација на македонското малцинство.

Специјален известувач за правата на малцинствата: Дел од системот на ООН, работи на истражување и известување за прашања поврзани со малцинствата. Егејските Македонци би можеле да поднесат барање за разгледување на нивните права преку оваа институција.

 Европскиот суд за човекови права (ЕСЧП): Иако не е дел од ООН, овој суд има блиски врски со европските држави и е директно одговорен за одлуки поврзани со човекови права во земјите-членки на Советот на Европа, вклучително и Грција. Многу егејски Македонци кои имаат документи за своите имоти би можеле да ги презентираат своите случаи пред ЕСЧП, под услов да ги искористат сите правни средства во Грција.

Во текот на последните неколку децении, ООН повеќепати ги потсети грчките власти на нивните обврски кон малцинствата, вклучително и правото на самоидентификација и правото на употреба на мајчин јазик. Неколку извештаи од телата на ООН, како Комитетот за човекови права и Специјалниот известувач за малцинства, укажаа на потребата од подобрување на положбата на Македонците во Грција. Но, до денес нема значајна интервенција која би довела до конкретни промени.

Зошто прашањето на Егзодусот на Македонците не се покренува пред ООН

Една од главните пречки за ООН е политичката чувствителност на прашањето. Грција е активен член на ООН и НАТО, што го комплицира секој обид за меѓународна интервенција. Дополнително, грчките власти се доследни во одржување на ставот дека „македонскиот идентитет“ не постои како малцински идентитет во Грција.

Затоа, иако постојат механизми кои ООН може да ги искористи за поддршка на правата на егејските Македонци, политичките и правните пречки значат дека напредокот е бавен и тешко остварлив без поголем меѓународен притисок и соработка.

Во овој контекст, улогата на Македонија во лобирање и дипломатски притисок на меѓународно ниво, без разлика на власта, скоро и да не постои.

Прашањето за егзодусот на Македонците од Грција е чувствително политичко и дипломатско прашање кое има повеќе аспекти, вклучувајќи историски, правни и меѓународни односи. Било која Влада до сега само дава секакви оправдувања и нема храброст да го покрене ова прашање. Република Македонија ја нема поставено оваа точка за гласање во Обединетите нации поради неколку причини за кои изнаоѓаат оправдувања заради сопствена лагодност и сервилност кон западните „демократии“.

Недостаток на меѓународна поддршка: За да се постави вакво прашање на гласање во ООН, неопходна е значителна дипломатска поддршка од други земји-членки на ООН. Сепак, поради геополитичките фактори и недостатокот на меѓународна поддршка за ова специфично прашање, таков предлог би имал тешкотии да биде усвоен или дури и разгледан. Повеќето земји-членки на ООН се воздржуваат од учество во прашања кои би можеле да го загрозат суверенитетот на друга држава, особено во случајот на Грција, која има значителен меѓународен углед и е влијателен член на Европската унија и НАТО. – став на ВМРО-ДПМНЕ, 2001

Политичка и дипломатска осетливост: Една од клучните причини зошто Република Македонија не го има иницирано прашањето за егзодусот на Македонците од Грција пред ООН е чувствителноста на меѓународните односи, особено со Грција. Во текот на повеќе од две децении, односите меѓу двете земји се многу затегнати поради спорот за името Македонија. Во текот на овој период, ставањето на прашањето за егзодусот на Македонците од Грција би го комплицирало процесот на преговори и би го забавило патот на Република Македонија кон интеграција во НАТО и Европската унија. Грција, како важен меѓународен играч и член на овие организации, има значително влијание врз овие процеси. – став на ВМРО-ДПМНЕ, 2009

Меѓународни односи и геополитички приоритети: Поставувањето на ова прашање би можело да ги влоши дипломатските односи со Грција, што би било контрапродуктивно за Македонија, особено во периодите кога земјата се стреми кон членство во меѓународните организации како НАТО и ЕУ. Преспанскиот договор ќе донесе стабилизација на односите со Грција, и за македонската влада, ова е приоритетно прашање. Поставувањето на егзодусот на Македонците како меѓународна точка за дебата би ја загрозило оваа новооснована стабилност. – став на СДСМ, 2018

Како може правно да се постави ова прашање за гласање во ООН?

Процесот за поставување на ваква точка за гласање во ООН бара неколку фази и дипломатски напори. 

Преку Генералното собрание кое ги претставува сите земји-членки на ООН и каде секоја земја има право да постави прашање за разгледување. Македонија може да предложи точка на дневниот ред на Генералното собрание, поврзана со егзодусот на Македонците од Грција и нивните права. За ова да се случи ова земјата би требало да работи на:

• Формирање коалиција: Собирање поддршка од други земји-членки, особено оние кои имаат слични прашања за човекови права или имотни реституции.
• Правно подготвување на случајот: Претставување на факти и документи кои го поддржуваат тврдењето за егзодусот на Македонците, како и меѓународните обврски на Грција за заштита на човековите права.

Пратенички резолуции кои во ООН се често првиот чекор за поставување на меѓународен проблем. Македонија би можела да предложи резолуција во Генералното собрание, со која ќе побара официјална истрага за егзодусот на Македонците, нивните човекови права и имотни барања.

Меѓународни форуми за човекови права односно Македонија може да го постави прашањето преку тела како што е Советот за човекови права на ООН. Ова тело ги разгледува прашањата за малцинствата и ги истражува случаите на нарушување на човековите права. Македонија би можела да побара да се разгледа случајот на Македонците од Егејска Македонија, со фокус на нивното право на самоидентификација и имотните права.

Правен пристап преку Меѓународниот суд на правдата (ICJ) или да се поведе правен спор пред овој суд кој е судски орган на ООН. Ова би било можно ако се соберат доволно докази за систематско кршење на човековите права и ако може да се утврди дека постојат меѓународни договори кои Грција ги прекршила. Овој процес бара правни експертизи и сериозни меѓународни дипломатски напори, но може да понуди легитимна платформа за разгледување на проблемот.

Дипломатска иницијатива и лобирање е еден од начините за поттикнување на иницијативите во ООН при што се создават меѓународни сојузи. Македонија би можела да лобира кај земји кои имаат интереси во прашања за малцински права или слични случаи на егзодус. На пример, земји кои се занимаваат со малцински права, како што се некои држави од Источна Европа, можат да бидат природни сојузници во оваа иницијатива.

Прашањето за егзодусот на Македонците од Грција е правно и политичко, а неговото поставување за гласање во ООН бара внимателна дипломатска работа и меѓународна поддршка. Република Македонија би можела да работи на ова прашање преку Генералното собрание на ООН, преку правни механизми како Меѓународниот суд на правдата, или преку Советот за човекови права на ООН. За да се постигне успех, би било неопходно да се најдат сојузници кои би помогнале во оваа иницијатива.