Тајната на успехот на БРИКС не е во тоа што е, туку во тоа што не е
БРИКС+ е противотров на опаѓачкиот хегемон кој ги следи сопствените интереси без оглед на проблемите кои бараат систематски решенија на сите нивоа.
БРИКС е на потег. Веќе се прошири на почетокот на оваа година, додека над 40 земји изразија интерес за приклучување. Претседателката на Советот на Руската Федерација Валентина Матвиенко неодамна изјави дека 24 земји се на ред да станат членки.
Но, успешните блокови што опфаќаат толку разновиден асортиман на нации се исклучително ретки. Што би можело да ги натера земјите толку културно, географски и политички различни да се здружат?
Овде можеме да ја понудиме стандардната линија за тоа како БРИКС не се обидува да ги собере членовите во линија околу тесен збир на интереси. Ниту наметнува тестови за идеолошка чистота, ниту инсистира на одредена политичка структура. Го почитува суверенитетот. Тој нуди средство за нациите оставени на маргините на институциите контролирани од Западот да имаат посилен глас. Сето ова е точно, но исто така многупати е и кажано.
Наместо тоа, да одиме на попровокативно прашање: што е толку привлечно за група која има многу малку реални достигнувања во своето име? Всушност, овој релативен недостиг на постигнувања е начин на кој многумина противници се придржуваат за отфрлање на целиот концепт на БРИКС.
За да најдете добар пример за оваа гледна точка, не гледајте подалеку од човекот кој го измислил акронимот на прво место, поранешниот аналитичар на Голдман Сакс, Џим О’Нил. Пред самитот на групата во Јужна Африка минатата година, О’Нил изјави за Фајненшл тајмс дека БРИКС „никогаш не постигнал ништо откако првпат почна да се состанува“ и дека надвор од „моќната симболика“ тој не е сигурен што се надеваат воопшто да постигнат нејзините членки.
И навистина, некој ќе забележи дека мускулот на групата често се изразува само во сировиот економски или човечки потенцијал на нејзините членови – таков и таков процент од глобалниот БДП, или населението, или производството на нафта, или бројот на членови (тековни членки се Бразил, Русија, Индија, Кина, Јужна Африка, Обединетите Арапски Емирати, Египет, Иран и Етиопија). Поретко се слуша што всушност групата направила.
Од конкретните достигнувања на блокот, можеби најзабележително е основањето на развојната банка која има за цел да и` е ривал на Светската банка. Новата развојна банка (НДБ) започна во 2015 година со седиште во Шангај и беше заснована со 50 милијарди долари за финансирање инфраструктурни и проекти за одржливост. Отприлика во исто време, беше создаден монетарен фонд на БРИКС наречен Договор за контигентна резерва (CRA) – алтернатива на ММФ. Тоа се институции родени по години на фрустрација поради неуспехот да ги реформираат блокот западни земји со кои доминира САД.
Сепак, тие не ги исполнија своите цели. Бразилскиот економист Пауло Ногуеира Батиста, кој ја претставуваше својата земја во ММФ од 2007 до 2015 година, а потоа беше потпретседател на НДБ од 2015 до 2017 година, подготви труд на состанокот на клубот во Валдаи во Сочи, Русија во 2023 година во кој прикажа отрезнувачка слика за влијанието во светот што го имаа овие институции.
„Кога започнавме со CRA и NDB, имаше значителна загриженост во Вашингтон, ММФ и Светската банка за тоа што БРИКС прави во оваа област. Можам да посведочам за тоа бидејќи тогаш живеев таму, како извршен директор за Бразил и други земји во бордот на ММФ. Меѓутоа, како што минуваше времето, луѓето во Вашингтон се релаксираа, чувствувајќи можеби дека не одиме никаде со CRA и NDB“.
НДБ во целата своја историја одобри проекти вредни само 33 милијарди долари; Светската банка издвои 128 милијарди долари само во 2023 година. Од проектите одобрени од заемодавачот на БРИКС, приближно две третини се во долари, според презентацијата на инвеститорите цитирана од Ројтерс. Можеби изненадувачки за некои кои очекуваат БРИКС да му бидат предизвик на Западот, НДБ дури ги почитуваше западните санкции кон Русија, ставајќи ги новите трансакции со Москва во мирување. Не е ни чудо што во салите на институциите предводени од САД стивнува загриженоста за нивниот ривал.
Другата област во која се очекуваше БРИКС да испорача нешто опипливо е лансирањето на сопствената валута. Но, овде, за жал, многуте разговори ја оставија групата за разочарување. Бранот на возбуда на почетокот на минатата година, дури и во деловите на западниот естаблишмент, тврдејќи дека валутата БРИКС што наскоро треба да се создаде и дека има потенцијал да ја „размрда доминацијата на доларот“, стивнаа.
Тоа е обичен разговор бидејќи валутата сама по себе не е она што е на дневен ред. Нациите на БРИКС немаат намера да ги предадат своите национални валути – а со тоа и голем дел од нивниот суверенитет – во експеримент сличен на еврозоната.
И не е сосема јасно како таков аранжман воопшто би функционирал, особено ако се има предвид дека скоро сите земји на БРИКС имаат суфицити на тековната сметка. Ова е комплицирана тема, најдобро е да се остави уште еден ден, но доволно е да се каже дека ќе биде потребно одредено преструктуирање на економиите на БРИКС за таков план да биде остварлив. Во секој случај, Индија целосно ја отфрли идејата за валута БРИКС.
Она што е многу поверојатно да се случи е дека ќе се развијат средства за порамнување меѓу централните банки за нерамнотежа меѓу земјите со суфицит и дефицит. Тоа ќе биде нешто како неутрална резервна актива, можеби сличен на системот „Банкор“ предложен од Џон Мејнард Кејнс во Бретон Вудс, но отфрлен од Американците. Во меѓувреме, секако треба да се спомене дека алтернативата на БРИКС на западниот систем за финансиски трансакции SWIFT се чини неизбежна.
Таквиот развој на настаните, се разбира, би бил многу значаен и би се сметал за вистинско достигнување, но тоа нема да се случи преку ноќ. Барем што се однесува до новата валута, ова е секако област каде што прекумерната возбуда и драматичните прокламации го прикриваат она што е високо техничка работа.
Конечно, иако неколку земји од БРИКС имаат меѓусебни договори за слободна трговија, во моментов не постои таков договор што ја опфаќа целата група од девет нации. Иако трговијата меѓу групите расте со брзо темпо – и се повеќе се користат локални валути во плаќањата – иницијативата на Кина за постигнување договор за слободна трговија во блокот не беше поддржана од другите членки. Кратката историја на БРИКС без сомнение покажа дека разликите меѓу членовите се реални. Нивните интереси не секогаш се усогласуваат.
Значи, она што го резимиравме е одреден јаз помеѓу она што се кажува во некои средини и она што се случило. Целта на укажувањето на ова не е да се оцрни проектот БРИКС или да се застане на страната на противниците. Целта, напротив, е да се покаже дека бујниот интерес за БРИКС не може да се припише само на неговите заслуги.
Се вели дека животните можат да почувствуваат дека доаѓа земјотрес или бура и понекогаш бегаат кон повисоките места. Кога ќе се видат секакви цицачи, влекачи, птици и инсекти кои се движат во иста насока, од многу поголем интерес е да се утврди што ги тера масовно да бегаат, отколку да се фиксираме на структурата на чопорот што се движи. Во случајот со БРИКС, аналогијата важи: повеќе се работи за тоа од што бегаат, отколку кон што трчаат.
Она што го поттикна ова „пловење во помирните води“ е непристојната и љубопитната рака на сè повоинствениот Вашингтон. САД го вооружија финансискиот систем со кој владее, сè почесто прибегнува кон еднострани санкции, го прошири опсегот за секундарни санкции, а исто така применуваат економски блокади и различни форми на принуда – до и вклучувајќи саботажа на голема енергетска инфраструктура како Северен ток – со цел да се задржи што е можно поголем дел од земјината топка под чизмата.
Извештајот на американското Министерство за финансии покажа зголемување од 933% во употребата на санкциите во децениите по нападите на 11 септември – и тие бројки се до 2021 година, што значи дека лавината од ограничувања што беа покренати во последните две години не се ни опфатени во податоци. Само во 2023 година, САД додадоа 2.500 лица, од кои 1.621 ентитети и 879 поединци, на списокот Специјално назначени државјани и блокирани лица (SDN). Списокот на Канцеларијата за контрола на странски средства на Министерството за финансии на поединци и ентитети под санкции, се протега на над 2.000 страници со околу 12.000 имиња.
Во последниве години, глобалниот полицаец Америка ги втурна своите пипала во досега незамисливи области. Имаше време кога санкциите беа резервирани за земји чии престапи против „поредокот заснован на правила“ беа до одреден обем. Ова не ја оправдува нивната употреба, но повеќето глобални играчи барем знаеја каде стојат. Ако порано САД реагираа на вистинските или наведените закани користејќи, како што историчарот Имануел Валерштајн го нарече „кадифена ракавица која крие тупаница“, сега кадифената ракавица е фрлена настрана и испратената тупаница шета низ светот вознемирена бесна. Примерите се многу.
Во своите очајни напори да ја задуши руската одбранбена индустрија, кон крајот на минатата година Министерството за финансии беше овластено да ја санкционира секоја финансиска институција за која се смета дека и помага на воената индустриска база на Москва. Сојузникот на НАТО, Турција, беше предупредена дека нејзините банки би можеле да бидат цел на санкциите поради трговијата на стоки со двојна употреба со Русија. Слично предупредување добија и ОАЕ. Кина, се разбира, е на ќор-сокак. Пред да ги преземе работите во свои раце, САД воведоа санкции за непожелниот гасовод Северен тек, поради слабите приговори на цврстиот сојузник Германија.
Некои од неодамнешните мерки може да се гледаат како ништо помалку од безобразно мешање во работите на другите. „Законот за содомија“ на Уганда донесен минатата година ги принуди САД да ги преиспитаат „сите аспекти“ на нивниот ангажман со земјата. Официјалните лица посочија дека дури и ќе ја разгледаат подобноста на Уганда за бесцарински пристап до САД за стотици стоки, потег што дополнително ќе ја наруши младата економија на африканската земја.
Грузискиот закон кој наложува невладините организации финансирани од странство да се регистрираат како такви и да подлежат на построги регулативи, беше усвоен од легитимно законодавно тело во согласност со демократската процедура. Сепак, тоа предизвика жестока реакција од САД и нивните потчинети европски сојузници. ЕУ дури отиде толку далеку што го суспендираше процесот на пристапување на Грузија – позиција што САД јасно ја поддржуваат.
Таков е животот под избезумената тиранија на Канцеларијата за контрола на странски средства, некогаш нејасно Министерство за финансии, кое сега како колос го заобиколува светот. Колумнистот на South China Morning Post, Алекс Ло забележа дека вооружениот долар виси над многу земји во развој „како Дамоклов меч“ и дека БРИКС нуди „пат за бегство“. Ло го гледа ова како главна атракција на групата.
Навистина тоа е случај, но она што се случува треба да се гледа во многу поголем контекст од само вооружениот долар. Италијанскиот економист и историчар Џовани Ариги, напиша дека „хегемонистичките држави во опаѓање се соочени со сизифовската задача да ги задржат силите кои продолжуваат да се тркалаат со постојано обновена сила. Порано или подоцна, дури и мало нарушување може да ја наведне рамнотежата во корист на силите кои свесно или несвесно ја поткопуваат и онака несигурната стабилност на постоечките структури на хегемонот“.
Беше неизбежно дека промената на економската моќ надвор од Западот и кон растечките сили на глобалниот југ ќе доведе до тоа тие земји да имаат поголемо влијание во глобалните работи. И можеби беше неизбежно САД да се впуштат во сизифовската задача да го задржат нивниот подем и да го одржат местото на хегемон.
Стравот дури и од мало нарушување оди на некој начин кон објаснување на она што се појавува како кршливост и непопустливост на ставот на САД кон светот. Линијата мора да се одржи насекаде, одеднаш. Во основата на овој став е длабока вознемиреност, претчувство дека ако една тула не е на место, целата градба може да се сруши. Ова, ни кажува Ариги, е типичен симптом на самракот на хегемонијата.
Така, БРИКС го претставува одговорот на остатокот од светот на она што Ариги го нарекува „конечниот бум“ за време на кој моќта во опаѓање го следи својот национален интерес без да ги земе предвид проблемите кои бараат решенија на ниво на системот. Тоа е состојба во која САД, парадоксално, бараат доминација над светот, притоа не вложуваат напори да го применат типот на управување на светот што би ја подразбирал нивната позиција на владетел со истиот. Соодветното раководење би подразбирало барање начини за што е можно понепречено приспособување на промените што и онака се случуваат. Тоа не може да биде засекогаш како во 1950-тите или дури и во 1990-тите.
Тоа е трогателно за сите работи поврзани со хегемонијата на САД. Ова е магнетот под површината што ги турка различните нации заедно под знамето на БРИКС. Тоа е, како што вели Ло, „пат за бегство“. Групата претставува нова, ако сè уште релативно недокажана, платформа за барање прецизен тип на решенија на ниво на систем за проблеми на системско ниво кои не се бараат на друго место. Ова е моќна движечка сила.
Исто така, треба да се спомене дека фрагментираниот свет што осамнува не се приспособува на типот на ригидна и формална институција што напредуваше во повоените години. Таа ера помина. БРИКС мудро се воздржува од институционализирање на врските преку нефлексибилна политичка агенда и постојана бирократија. Се чини дека е удобно со неговата хетерогеност и лабава припадност.
И ова води до конечна мисла која е целосно субјективна: без оглед на нејзините ограничувања и колку и да се малку неговите достигнувања досега, во подемот на БРИКС се чувствуваат контурите на голема промена. Тоа е потфат со сопствен моментум, чиешто значење нема да се мери со бројки и табели.
