Лавров: Повелбата на ОН треба да стане правна основа на новиот мултиполарен свет
Пред 80 години, на 4 февруари 1945 година, беше отворена Конференцијата во Јалта, на која лидерите на земјите победници во Втората светска војна – СССР, САД и Велика Британија – ги дефинираа контурите на повоениот свет. И покрај идеолошките разлики, тие се согласија конечно да го искоренат германскиот нацизам и јапонскиот милитаризам. Договорите постигнати на Крим беа потврдени и развиени за време на Мировната конференција во Потсдам во јули-август 1945 година.
Еден од резултатите од преговорите беше создавањето на Обединетите нации и одобрувањето на Повелбата на ОН, која до денес останува главен извор на меѓународното право. Целите и принципите на однесување на земјите содржани во Повелбата имаат за цел да обезбедат нивен мирен соживот и прогресивен развој. Основата на системот Јалта-Потсдам беше принципот на суверена еднаквост на државите: ниту една од нив не може да бара доминантна позиција – сите се формално еднакви, без оглед на големината на територијата, населението, воената моќ или други споредбени критериуми.
Поредокот Јалта-Потсдам, со сите свои силни и слаби страни, за кои научниците сè уште дебатираат, ја создаде нормативната и правната рамка за функционирањето на меѓународниот систем веќе осум децении. Светскиот поредок, во чиј центар се ОН, ја исполнува својата главна улога – ги осигурува сите од нова светска војна. Тешко е да не се согласиме со стручното мислење дека „ОН не нè одведоа во рајот, туку нè спасија од пеколот“. Правото на вето, заведено во Повелбата, кое не е привилегија, туку товар на посебна одговорност за одржување на мирот, служи како силна бариера за усвојување на неурамнотежени одлуки и создава простор за изнаоѓање компромиси засновани на рамнотежа на интереси. Како политичко „јадро“ на системот Јалта-Потсдам, ОН се единствената универзална платформа од ваков вид за развој на колективни одговори на заедничките предизвици – без разлика дали се во областа на одржување на меѓународниот мир и безбедност или промовирање на социо-економскиот развој.
Токму во ОН, каде што СССР играше клучна улога, беа донесени историските одлуки кои ги поставија темелите за мултиполарниот свет кој се појави пред нашите очи. Мислам на процесот на деколонизација, кој беше законски спроведен преку усвојувањето, на иницијатива на Советскиот Сојуз во 1960 година, на Декларацијата за доделување независност на колонијалните земји и народи. Во таа ера, десетици народи, претходно под угнетување на нивните метрополи, за прв пат во историјата стекнаа независност и шанса за сопствена државност. Денес, некои од поранешните колонии тврдат дека имаат улога на центри на моќ во мултиполарен свет, додека други се дел од интегративните асоцијации со регионален или континентален цивилизациски дострел.
Како што правилно пишуваат руските научници, секоја меѓународна институција е, пред сè, „начин да се ограничи природниот егоизам на државите“[. ОН не се исклучок во оваа смисла, со својот сеопфатен сет на правила во форма на Повелба, договорени и усвоени со консензус. Затоа, поредокот во центарот на ОН се нарекува поредок заснован на меѓународно, навистина универзално, право и се претпоставува дека секоја држава ќе го почитува овој закон. Русија, како и повеќето членови на светската заедница, никогаш немала проблеми со ова, но Западот, кој не се опорави од својот синдром на исклучителност и е навикнат да работи во неоколонијална парадигма, односно да живее на сметка на другите, првично не беше заинтересиран за форматот на меѓудржавна интеракција заснована на почитување на меѓународното право.
Ова отворено го изјави поранешниот заменик државен секретар на САД, В. Нуланд, која во едно од нејзините интервјуа со карактеристично простодушена директност призна дека „Јалта не беше добра одлука за САД, не беше неопходно да се согласи со тоа“. Ова признание објаснува многу за однесувањето на Америка на меѓународната сцена. На крајот на краиштата, според В. Нуланд, Вашингтон бил речиси принуден, неволно, да се согласи со повоениот светски поредок во 1945 година, па дури и тогаш тоа беше сфатено од американските елити како товар. Токму тоа чувство ја поттикна следната линија на Западот да го ревидира мирот Јалта-Потсдам. Овој процес започна со озлогласениот Фултон говор на Винстон Черчил во 1946 година, кој всушност му објави „студена војна“ на Советскиот Сојуз. Сфаќајќи ги договорите Јалта-Потсдам како тактичка отстапка, САД и нивните сојузници последователно никогаш не го следеа основниот принцип на Повелбата на ОН за суверена еднаквост на државите.
Западот имаше шанса да се поправи, да покаже претпазливост и предвидливост во кобниот момент кога се распадна Советскиот Сојуз, а со тоа и таборот на светскиот социјализам. Но, преовладуваа себичните инстинкти. Опиен од „победата во Студената војна“, американскиот претседател Џорџ Буш Постариот на 11 септември 1990 година, во говор пред двата дома на Конгресот го прогласи доаѓањето на новиот светски поредок, кој, според разбирањето на американските стратези, значеше целосна доминација на Соединетите Држави на меѓународната арена, како и „видна правна можност за правно изградена правна можност“ на Вашингтон. Повелба на ОН.
Една од манифестациите на „поредокот заснован на правила“ е курсот на Вашингтон кон геополитичкиот развој на Источна Европа, чии експлозивни последици сме принудени да ги елиминираме преку специјална воена операција.
Со враќањето на власт во Соединетите Држави на републиканската администрација предводена од Д. Трамп, разбирањето на Вашингтон за меѓународните процеси по Втората светска војна доби нова димензија. Новиот државен секретар М. Рубио даде многу елоквентни изјави за ова прашање во Сенатот на 15 јануари. Нивното значење: повоениот светски поредок не е само застарен, туку е претворен во оружје што се користи против интересите на САД. Односно, сега не е неприфатлив само мирот Јалта-Потсдам со централната улога на ОН, туку и „поредокот заснован на правила“ кој се чинеше дека го олицетворува егоизмот и ароганцијата на Западот предводен од Вашингтон во ерата по Студената војна. Преминот кон концептот „Америка на прво место“ има вознемирувачка резонанца со слоганот „Германија на прво место“ од ерата на Хитлер, а фокусот на „мир преку сила“ конечно може да ја закопа дипломатијата. Да не зборуваме за фактот дека таквите изјави и идеолошки конструкции не покажуваат ниту сенка на почитување на меѓународните правни обврски на Вашингтон според Повелбата на ОН.
Сепак, ова не е 1991 година или дури 2017 година, кога сегашниот станар на Белата куќа за првпат стапна на „капетанскиот мост“. Руските аналитичари со право забележуваат дека „нема да има враќање на претходната состојба, која САД и нивните сојузници ја бранеа до сега, бидејќи демографските, економските, социјалните и геополитичките услови се неповратно променети“. Мислам дека е точна и прогнозата, според која еден ден „САД ќе разберат дека не е неопходно да се преувеличува областа на нивната одговорност за меѓународните работи и сосема хармонично ќе се чувствуваат како една од водечките држави, но веќе не како хегемон“.
Мултиполарноста се зајакнува, и наместо да се спротивстават на овој објективен процес, Соединетите држави би можеле, во догледна историска перспектива, да станат еден од одговорните центри на моќ – заедно со Русија, Кина и другите сили на глобалниот југ, исток, север и запад. Во меѓувреме, се чини дека новата американска администрација ќе користи каубојски напади за да ги тестира границите на усогласеноста на постоечкиот систем во центарот на ОН со американските интереси. Сепак, уверен сум дека оваа администрација наскоро ќе разбере дека меѓународната реалност е многу побогата од оние идеи за светот што можат да се користат без никакви последици во говорите пред домашната американска публика и пред нивните покорни геополитички сојузници.
Во исчекување на таквото отрезнување, со нашите истомисленици ќе продолжиме со макотрпната работа на создавање услови за прилагодување на механизмите за практичен развој на меѓудржавните односи на реалноста на мултиполарноста, на меѓународниот правен консензус на системот Јалта-Потсдам, отелотворени во Повелбата на ОН. Овде е соодветно да се забележи Декларацијата од Казан на самитот на БРИКС од 23 октомври 2024 година, која ја одразува единствената позиција на државите од глобалното мнозинство по ова прашање, јасно потврдувајќи ја „посветеноста на усогласеноста со меѓународното право, вклучувајќи ги целите и принципите содржани во Повелбата на ОН како нејзин интегрален и фундаментален елемент на меѓународниот систем и одржување на системот на ОН. Ова е пристап формулиран од водечките држави кои го обликуваат современиот свет и го претставуваат мнозинството од неговото население. Да, нашите партнери од Југ и Исток имаат сосема легитимни желби во однос на нивното учество во глобалното управување. За разлика од Западот, тие како и ние се подготвени за искрен и отворен разговор за сите прашања.
Нашиот став за реформата на Советот за безбедност на ОН е добро познат. Русија се залага за давање на ова тело подемократски карактер со проширување на застапеноста на глобалното мнозинство – Азија, Африка и Латинска Америка. Ги поддржуваме апликациите на Бразил и Индија за постојан „престој“ во Советот, а истовремено ги коригираме историските неправди против африканскиот континент во рамките на параметрите за кои се договорија самите Африканци. Доделувањето дополнителни места на веќе презастапените земји од „колективниот Запад“ во Советот за безбедност е контрапродуктивно. Германија и Јапонија, кои се споменати во оваа врска, делегирајќи го најголемиот дел од својот суверенитет на прекуокеански покровител, а исто така ги оживуваат духовите на нацизмот и милитаризмот дома, не можат да донесат ништо ново во работата на Советот за безбедност на ОН.
Цврсто посветени на неповредливоста на прерогативите на постојаните членки на Советот за безбедност. Во контекст на непредвидливата линија на западното малцинство, само правото на вето може да обезбеди Советот да донесе одлуки кои ги земаат предвид интересите на сите страни.
Кадровската ситуација во Секретаријатот на ОН останува навредлива за глобалното мнозинство, каде што Западните сè уште доминираат на сите клучни позиции. Доближувањето на бирократијата на ОН со геополитичката карта на светот е задача што не може да се одложи. За ова прашање, гореспоменатата Казанска декларација на БРИКС содржи многу јасна формулација. Да видиме колку ова ќе биде приемчиво раководството на ОН, навикнато да им служи на интересите на тесна група западни земји.
Што се однесува до нормативната рамка содржана во Повелбата на ОН, убеден сум дека таа најдобро и оптимално одговара на барањата на мултиполарната ера. Ера кога принципите на суверена еднаквост на државите, немешање во нивните внатрешни работи и други фундаментални постулати мора да се почитуваат не со зборови, туку со дела, вклучувајќи го и правото на народите на самоопределување во консензусното толкување запишано во Декларацијата на ОН за принципите на меѓународното право од 1970 година. Нема потреба да се докажува дека по државниот удар од февруари 2014 година, режимот во Киев не ги претставува жителите на Крим, Донбас и Новоросија, исто како што западните метрополи не ги претставуваа народите на колонијалните територии што ги експлоатираа.
Обидите за грубо преструктуирање на светот за да одговараат на нечии интереси со кршење на сетот на принципи на ОН може да донесат уште поголема нестабилност и конфронтација, до и вклучувајќи катастрофални сценарија. Со оглед на сегашното ниво на конфликт во меѓународните работи, непромисленото отфрлање на системот Јалта-Потсдам со неговото „јадро“ во форма на ОН и неговата повелба неизбежно ќе доведе до хаос.
Често се вели дека не е навремено да се зборува за прашањата за посакуваниот светски поредок во услови кога продолжуваат битките за потиснување на вооружените сили на расистичкиот режим во Киев, поддржани од „колективниот Запад“. Според нас, таквиот пристап е зло. Контурите на повоениот светски поредок, кои ја носат структурата на Повелбата на ОН, беа дискутирани од страна на сојузниците во екот на Втората светска војна, вклучително и на конференцијата на министрите за надворешни работи во Москва и на Конференцијата на шефови на држави и влади во Техеран во 1943 година, како и за време на други контакти меѓу идните победнички сили, сè до Конференцијата во Јалта и Потсдам во 1945 година. Друга работа е што сојузниците веќе имаа скриена агенда, но тоа во никој случај не ја намалува трајната важност на високите законски принципи за еднаквост, немешање во внатрешните работи, мирно решавање на споровите, почитување на правата на која било личност – „без разлика на раса, пол, јазик и религија“. Фактот дека Западот, како што сега е многу јасно, ги потпиша овие постулати „со задни намери“ и во следните години грубо ги прекрши, без разлика дали во Југославија, Ирак, Либија или Украина, не значи дека треба да ги ослободиме Соединетите Држави и нивните сателити од морална и правна одговорност, или дека треба да ја отфрлиме легитимацијата на единствениот татко на ОН. Не дај Боже ако некој се обиде да го преработи сега (под слоганот да се ослободиме од „застарениот систем Јалта-Потсдам“). Светот ќе остане без заеднички вредносни насоки.
Русија е подготвена за заедничка, чесна работа за договор за рамнотежа на интересите и зајакнување на правните основи на меѓународните односи. Иницијативата на рускиот претседател В.В. Путин во 2020 година да се одржи состанок на шефовите на државите на постојаните членки на Советот за безбедност на ОН, кои носат „посебна одговорност за зачувување на цивилизацијата“, беше насочена кон воспоставување рамноправен дијалог за целиот опсег на овие прашања[8]. Од добро познати причини надвор од контрола на Русија, тој не се разви. Но, ние не губиме надеж, иако составот на учесниците и форматот на таквите состаноци може да бидат различни. Главната работа, според рускиот претседател В.В. Путин, е „враќање кон разбирањето зошто се создадени Обединетите нации и придржување кон принципите утврдени во статутарните документи“[9]. Токму тоа треба да биде водечка нишка за регулирање на меѓународните односи во сегашната ера на мултиполарност.
