Синагога стара 2.000 години пронајдена покрај Црното Море во Русија
Рана синагога од доцниот период на Вториот храм е пронајдена во античкиот град Фанагорија покрај Црното Море во Русија, според археолозите кои го ископуваат местото. Неговиот идентитет и датира се засноваат на анализа на артефактите и натписите пронајдени таму, вклучително и гравурите на менора.
Досега, тимот – кој го ископува локалитетот од 2004 година, со поддршка од Фондацијата Олег Дерипаска Волное дело – ја откри нејзината основна структура и контурите на нејзините ѕидови.
Врз основа на датирани натписи со зборовите „синагога“ или „куќа за молитва“, тимот заклучува дека синагогата функционирала од првиот до шестиот век, кога била уништена во напад на локалните племиња врз градот, според Рубен Буњатјан , портпарол на фондацијата. Синагогата била голема правоаголна структура со димензии 21 на 6 метри, поделена на две комори, секоја со површина од повеќе од 60 квадратни метри велат археолозите. Таа е единствената синагога пронајдена досега барем на брегот на теснецот Керч (Босфорот), вели Владимир Кузњецов, директор на археолошката мисија во Фанагорија од Институтот за археологија РАС и директор на археолошкиот музеј во Фанагорија.
„Со оглед на тоа што најраната фаза датира од првиот век и неговото уништување до средината на шестиот век, разумно е да се тврди неговото постоење околу 500 години“, вели.
Веројатно имало синагоги во Пантикапеум (Керч) и Горгипија (Анапа), а можеби и на други места, но ако е така, тие не се пронајдени, додава Кузњецов.
Првиот храм бил изграден во 10 век п.н.е., според хебрејската Библија (1. Царевите 5-9), а бил уништен од вавилонската војска во 586 г.п.н.е. Вториот храм настанал по враќањето од вавилонското егзил, почнувајќи од 538 пр.н.е. и стоел додека Римјаните не го уништиле во 70-та година. По тоа и последователното уништување на самиот Ерусалим за време на Втората еврејска побуна во 132-135 година, јудаизмот се трансформирал од вера заснована на храмови во дисперзирана вера. „Таа стана подвижна вера која се вртеше околу законот и молитвата, а чии членови набрзо се раширија низ медитеранскиот басен, а подоцна и во подалечните точки“, изјави Дејвид Б. Грин.
Така, се чини дека изградбата на синагогата започнала во доцниот римски период, кон третиот век – но тоа се случувало и порано. Има и неколку антички синагоги пронајдени во Израел и на други места кои датираат пред 70-та година, вклучително и една на египетскиот остров Слон, идентификувана со камења од натписи и писмо што се повикува на него. И сега овој објект пронајден покрај Црното Море.
„Значењето на ова откритие е повеќекратно. Прво, таа недвосмислено ја сместува Фанагорија, антички грчки полис, во аналите на еврејската историја. Тоа, исто така, укажува дека Фанагорија најверојатно служела како порта за светските религии да влезат на територијата на денешна Русија“, вели Буњатјан. „Слично откритие се случи пред неколку години, покажувајќи дека во Фанагорија била сместена најстарата христијанска епархија во денешна Русија. Веројатно е дека религиите првенствено се ширеле по море пред да го воспостават своето присуство долж брегот на теснецот Керч и последователно да се преселат во внатрешноста“.
Евреите од Фанагорија
Фанагорија била основана од Грците околу 540 п.н.е. на брегот на полуостровот Таман во денешна јужна Русија. Во првиот век Евреите се појавуваат во доказите за постоење на градот.
„Најраните докази за јудаизмот во северниот регион на Црното Море се засноваат на употребата на термините „просеуче“ [куќа за молитва] и „синагога“ во грчките натписи од оваа област“, објаснува Кузњецов.
Најраниот познат пример на зборот „синагога“ што се појавува во Фанагорија е од 51-та година. таа е обновена, но тоа ја прави „не целосно веродостојна како доказ за постоењето на синагогата во 16 н.е.“, се квалификува тој – иако е голема веројатноста дека синагогата веќе постоела во тоа време.
Зборот „просеуче“ е пронајден и во натпис во Горгипија, од 41 година, додава тој.
„Врз основа на овие записи, може да се каже дека јудаизмот како религија се појавил на северниот брег на Црното Море пред околу 2.000 години“, резимира Кузњецов. „Веројатно е дека еврејските доселеници, веројатно од еврејската дијаспора, го вовеле. Алтернативно, јудаизмот можеби бил донесен во северната област на Црното Море од локални преобратеници. Голем број еврејски доселеници најверојатно се преселиле на крајбрежјето на Керченскиот теснец по задушувањето на бунтот во Бар Кочба во 135 г.
Запрашан дали еврејската заедница Фанагорија имала гробишта, археологот вели дека сигурно имале. Помеѓу третиот и четвртиот век, значителен број надгробни споменици со хебрејски натписи и еврејски симболи – менора, шофар, лулав – одеднаш се појавуваат во записот, што укажува на длабоки промени во традициите на следбениците на јудаизмот во регионот на Босфор, особено во Фанагорија.
Сепак, иако логиката налага дека имало еврејски гробишта во Фанагорија, тие не се пронајдени. „Ова делумно се должи на чудната околност што огромното мнозинство надгробни споменици со менора и други еврејски симболи беа пронајдени во културните слоеви на градот. Како и зошто овие надгробни споменици биле пренесени во градот е непознато и прилично збунувачки“, вели Кузњецов.
Помеѓу третиот и четвртиот век, се случиле значајни промени во еврејската ономастична традиција во регионот на Босфор, особено во Фанагорија, додава тој. Ова може да укаже на нов бран Евреи кои пристигнале во регионот во тоа време, со традиции сосема различни од оние на претходните еврејски жители и прозелити кои биле потесно поврзани со оригиналната хеленистичка култура на градот.
„Теофан, византиски хроничар од осмиот век, и Ибн Хордадбе, арапски географ од деветтиот век, и двајцата ја нарекувале Фанагорија како „еврејски град“, истакнува Буњатјан. „Современите историчари веруваат дека еврејската заедница Фанагорија го отсликувала космополитскиот карактер на градот“.
Па што имаме? Синагога која функционирала од почетокот или средината на првиот век, што ја прави многу рана, и траела околу пет века до горчливиот крај.
„Структурата, откриена за време на ископувањата во 2023 година, беше уништена во силен пожар поврзан со катастрофата што го погоди целиот град. Овој настан го пријавил византискиот писател Прокопиј Цезарески“, вели Кузњецов. „Врз основа на археолошки, пишани и нумизматички докази, овој пустош е датиран помеѓу 545 и 554 н.е. Друг натпис пронајден во зградата од петтиот век експлицитно ја идентификува зградата како синагога“.
Натписите се двојно важни затоа што, како што истакнува Буњатјан, античките синагоги немале стандардизиран распоред, што може да ја попречи нивната идентификација.
А среде урнатините, додава Кузњецов, тимот открил трогателен момент од животот на робот: натпис на manumission – што значи сертификат за ослободување, кој датира од вториот век.
„Текстот на манумисијата не остава никаков сомнеж дека е издаден од еврејската заедница, бидејќи во него се спомнуваат конкретно“, објаснува тој. „Затоа, нема сомнеж дека синагогата била основана во првиот век и постоела до пожарот во шестиот век“.
