Рашковски пука во празно: Стратешките тужби за замолчување на јавноста се најомразени во Стразбур
Текстот е преземен од ResPublica. Оригиналниот текст можете да го прочитате тука.
Едно современо демократско општество се разликува од тоталитарното токму по тоа што јавната критика и т.н. јавно дебатирање за грешките на властодршците (поединци или институции) е основно полемичко право и инструментална должност на медиумите, партиите, невладиниот сектор, граѓанството и целокупното општество.
Во овој стручен блог нема да се занимаваме со малограѓанските расистички изјави во снимените тендер-разговори на Генералниот секретар на македонската Влада, ниту пак со скандалозната русофобија, која наликува на времето од Студената војна, а која што зрачи од објавените службени телефонски разговори со лажниот Порошенко на нашиот премиер. Ние тука ќе се задржиме само на правно појаснување на заканите за поднесување тужби за клевета дадени од страна на проф. д-р Драги Рашковски, а упатени кон мноштво новинари, поединци и партии. Притоа, ќе аргументираме дека, и покрај целата фрустрација од тоа што го „насанкале“ и снимале на неколку состанока, тој сепак пука во празно и со гневни ќорци – бидејќи судската пракса на Европскиот суд за човекови права (Стразбур), која е задолжителна за домашните судови, никако не оди во негов прилог.
т.н. SLAPP поднесоци се едни од најомразените во правораздавањето ширум светот
Најавите за сериско тужење новинари, колеги и граѓански активисти дадени од страна на владиниот Генерален секретар, во суштина, ги исполнуваат сите услови да се квалификуваат во озлогласената правна група на т.н. SLAPP поднесоци – Стратешки тужби против учество на јавноста (Strategic Lawsuit Against Public Participation). Според самата меѓународно прифатена дефиниција на ваквите писмени поднесоци, тоа се тужби кои имаат за цел да ги [само]цензурираат, заплашат и замолчат новинарите, активистите или граѓаните со тоа што ќе ги оптоварат со прекумерни судски такси и парнични трошоци – сè додека тие не ги повлечат нивните критики. Овие нечесни и неморални практики на парничење од бес најчесто следуваат кога ќе биде откриен некој матен висококоруптивен скандал сторен од страна на јавен функционер кој, дотогаш, се чувствувал мошне комотно и заштитено од системот. Тие се сметаат за малициозни и илегални во повеќе правни системи низ светов – било да се од Англо-саксонското (Common Law) или, пак, од Евро-континенталното правно семејство (Civil Law), а некои држави дури имаат донесено и специјални т.н. антислап закони: САД, Канада, Австралија и др.
Специфично за овие т.н. „фриволни тужби“ е тоа што како тужител, најчесто, се јавува некоја моќна политичка или бизнис фигура, за кого работат скапи адвокатски тимови, чија злонамерна цел не е толку да го добијат спорот, колку да извршат моментален финансиски притисок врз послабата спротивна странка таа самата да ја повлече првичната изјава, сакајќи да избегне паричен банкрот во случај да го изгуби спорот – и, на овој начин, да дојде до прекин на парницата на еден перфиден начин. Оти, судските и адвокатските трошоци можат да претставуваат суптилно попречување на слободата на изразување, тогаш кога нивниот вкупен износ го покренува прашањето за солвентноста, односно финансискиот опстанок на лицето на кое му е наложено да ги плати – имајќи, на тој начин, недозволив воздржувачки ефект на самоцензура врз слабо платените истражувачки или фриленс новинари, како и врз останатите медиумски работници [види и: Open Door and Dublin Well Woman vs Ireland / 1992].
Извор: a1on.mk
Европската конвенција за човекови права ја третира медиумската слобода како „куче чувар“ на демократијата
Европската конвенција за човекови права (1950), донесена во Рим во рамките на Советот на Европа, кај нас е ратификувана со Законот за ратификација на ЕКЧП од 10 април 1997 год. (Сл. весник на РМ – 11/97 и 30/04, 30/05). Оттука, таа е неразделен дел од внатрешниот правен поредок, односно од националното законодавство и, како целосно обврзувачка и директно применлива од страна на македонските судии, таа има статус и третман на императивна норма [ius cogens]. Дури и повеќе, Конвенцијата има предимство и приоритет во однос на кој и да е државен легислаторен акт! Па така, во својот фамозен член 10, таа гарантира дека: „Секој има право на слобода на изразување [freedom of expression]. Ова право ја вклучува слободата на свое сопствено мислење и на примање и пренесување информации или идеи – без било какво мешање на јавната власт и без оглед на државните граници“! Без широка гаранција на слободата на изразување, заштитена од страна на независни и непристрасни судови, нема слободна земја, нема демократија.
Судската пракса на Европскиот суд за човекови права е спротивна на ароганцијата на владиниот Ген-сек
Во образложението на пресудата за случајот Сандеј Тајмс против Обединетото Кралство (Sunday Times vs United Kingdom / 1979), Европскиот суд за човекови права констатираше дека „слободата на изразување претставува една од суштинските основи на секое демократско општество… и таа се применува не само на информации и идеи што се примаат со благонаклоност или се сметаат за коректни, умерени, ненавредливи или индиферентни – туку и за оние кои ја навредуваат, шокираат или, пак, ја вознемируваат државата, односно некој сектор од населението“.
Во подоцнежниот судски случај Далбан против Романија (Dalban vs Romania / 1992), се вели дека „новинарската слобода на критичко изразување во себе опфаќа и можно прибегнување кон одреден степен на преувеличување, па дури и провоцирање. […] Би било апсолутно неприфатливо на еден новинар да му се забрани изразување на критички вредносни оценки и судови, освен доколку тој или таа не би можеле да ја докажат нивната вистинитост“.
Во пресудата Торгерсон против Исланд (Thorgeirson vs Iceland / 1992) се вели: „Мора да се има предвид првенствената улога на печатот во една држава каде што има владеење на правото. Иако печатот, меѓудругото, не смее да ги премине утврдените граници за заштита на угледот на трети лица – сепак, тој е должен да испраќа информации и идеи за прашањата од јавен интерес [utilitaspublica]. Не само што тој има задача да испраќа такви информации, туку и јавноста има право истите да ги прима! Во спротивно, тој не би бил во можност да ја има својата витална демократска улога на јавен чувар“. Што се однесува до остриот, колоритен и сочен јазик употребен во изречената критика, Судот заклучи дека треба да се гледа контекстот на случувањата во посебно сложените околности: „Имајќи ја предвид целта која сака да се постигне и влијанието што треба да го има, Судот е на мислење дека користениот [на моменти и вулгарен јазик од страна на апликантот – кој, патем речено, се повикувал на приказни, озборувања, гласини, шпекулации и чаршиски муабети] не може да се смета за неумерен“.
Функционерите мора да покажат повисок степен на толеранција кон јавните критики
Во познатиот случај Лингенс против Австрија (Lingens vs Austria / 1986) Европскиот суд, применувајќи ги принципите на пропорционалност и баланс меѓу јавниот и приватниот интерес, образложи дека „за разлика од приватното лице, политичарите и јавните личности неизбежно и свесно се поставуваат отворено за близок преглед на секој нивен збор и дело – како од новинарите, така и од целата јавност – па, како резултат на тоа, тие мора да покажуваат поголем степен на толеранција кон медиумските критики. […] Иако казната наметната врз оптужениот, стиктно кажано, не го спречила тој да се искаже – таа, сепак, се сведува на еден вид цензура, која би можела да го обесхрабри од повторно давање критики од таков вид во иднина. […] Во контекст на политичката дебата за одредено прашање, предвидената казна би можела да ги одврати новинарите [или граѓаните, како активни општествени чинители] да придонесуваат во јавната дискусија за прашања кои директно влијаат врз животот на заедницата. Токму поради ова, санкција како оваа би можела да го спречи печатот во извршување на неговата задача како добавувач на вести и информации и како јавен чувар“.
Во една друга слична пресуда, Швабе против Австрија (Schwabe vs Austria / 1992), каде што се санкционираше тенденциозното и буквалистичко цепидлачење со цел да се задуши јавната политичка дебата за важни прашања, Судот правилно заклучи дека: „Во еден кус придонес кон дискусијата за однесувањето и поведението на политичарите и нивниот јавен морал, секој изречен збор не може посебно да се вага, премерува и одмерува, за да ја исклучи баш секоја можност за недоразбирање и контроверзност“.
Владиното прикривање на непријатни информации е мек начин за воведување цензура врз јавната контрола
Во издвоеното мислење во предметот Опсервер и Гардијан против Обединетото Кралство (Observer and Guardian vs UK / 1991) европскиот судија Петити луцидно заклучува: „Да се лиши јавноста од информациите за функционирањето на државните органи значи да се прекрши едно основно демократско право! […] Слободата на изразување во една земја не може да зависи од тоа дали материјалот за кој станува збор е објавен во некоја друга странска земја. Денес, во ерата на сателитска телевизија [и интернет] невозможна е територијална поделба на мислата“.
Во друго издвоено мислење, судјата Де Мејер изрази согласност со претходниот судија и проникливо додаде: „Медиумот мора да биде слободен да објавува вести од било кој извор [или т.н. ‘свиркач’] – без цензура, забрани или било какви претходни ограничувања! Во едно слободно, отворено и демократско општество не може да има место за ограничувања од таков вид, а посебно доколку истите се преземени заради владино прикривање на непријатни инсајдерски информации или идеи“.
Правењето „боксерска вреќа“ од носителите на јавни функции е токму во духот на Европската јуриспруденција
Судовите не смеат да станат слуга на извршната власт и мора да ѝ дозволат на новинарската фела, делувајќи во име на јавноста – преку печатот, радиото, телевизијата, интернетот и социјалните мрежи – да ја користи својата слобода на идентификување на несоодветното владино функционирање, незаконитостите или другите грешки во рамките на системот на јавната власт. Повисоките казни за евентуална навреда или клевета на високи јавни функционери и државни службеници vis-à-vis обичните граѓани се спротивни на принципот на еднаквост и рамноправност пред законот – штитејќи апстрактни поими од типот на: „државен авторитет / функционерски углед / јавен престиж / популарен имиџ“ и сл. Впрочем, не постои никаква правна основа за доделување на привилегирана или подобра судска заштита на институциите отколку на поединците, или на владините претставници отколку на опозиционерите.
Едно современо демократско општество се разликува од тоталитарното токму по тоа што јавната критика и т.н. јавно дебатирање за грешките на властодршците (поединци или институции) е основно полемичко право и инструментална должност на медиумите, партиите, невладиниот сектор, граѓанството и целокупното општество: „Слободата на печатот ѝ овозможува на јавноста еден од најдобрите начини за откривање и формирање на некое мислење за идеите и ставовите на нивните политички лидери. Тоа особено им дава можност на политичарите за изразување и коментирање на преокупациите на јавното мислење (public opinion)– при што, на тој начин, на секого му е овозможено да учествува во слободната политичка дебата која, пак, е во суштината на концептот на едно демократско општество. […] Во едно такво општество, активностите или пропустите на Владата мора да подлежат на детална истрага не само од страна на законодавните и судските органи, туку и од печатот и јавното мислење! Покрај тоа, доминантната позиција на Владата неопходно изискува таа да демонстрира воздржаност во прибегнувањето кон кривични [или други судски] постапки, особено во случаите кога се достапни други средства за одговор на неправедните напади и опозициските критики на нејзините противници или на независните медиуми“ [в. Castells vs Spain / 1992].
