Егзилот и носталгијата во опусот на Светлана Бојм

Како што најчесто се случува со писателите, уметниците и интелектуалците кои живеат во емиграција (доброволен или принуден егзил), така и Светлана Бојм е веројатно повеќе позната и афирмирана во меѓународните академски и уметнички кругови, отколку во својата родна (матична) јазична и културна средина, Русија.

Со оглед на мојата примарна вокација како компаративист, овој прилог ќе се движи по неколку културни и книжевни контексти кои се витално поврзани со животот и делото на Светлана Бојм, како и актуелната релевантност на темите со кои е преокупирано и благодарение на кои е промовирано нејзиното љубопитно (и интермедијално разиграно) творештво.

Проблематиката на егзилот и емиграцијата (вклучително, внатрешниот егзил), несомнено, претставува една од парадигматичните појави и теми на научниот интерес кога станува збор за проучувањето на словенските (но, не само словенските) книжевности.

Втемелени во реалниот културно-историски контекст, овие феномени не можат да се изостават од доменот на проучувањата, неизоставно врзни со сферата на компаративната книжевност, според која токму процесите на меѓукултурна преселба и пренос имаат витално (дисциплинарно) значење. Потврда на фактот дека миграцијата претставува голем и несомнен предизвик не само за припадниците на словенскиот книжевен круг е токму неодамна објавената книга на италијанскиот научник Армандо Њиши „Креолизација на Европа“ (2014), чиј поднаслов гласи токму „книжевност и миграција“.

„Да се биде вистински писател и мигрант – значи да се биде главата на мејнстримот на нашето време“ – пишува Њиши, препознавајќи во овој феномен „рушење на затворениот, златен и аристократски мит за Одисеј“, во светот каде што, всушност, „сите сме странци едни на други“.

Вообичаено, писателите и, воопшто, уметниците во егзил – своето искуство на прогонетост го сметаат за привремена состојба, од која на крајот сакаат да се ослободат, исто онака како што претходно сакале да се ослободат од своето потекло. Кај палестинскиот поет Махмуд Дарвиш, меѓутоа, гледаме сосема поинаков пристап – каде што егзилијарноста станува главна сигнатура на неговиот, на авторскиот идентитет, но и на самиот човечки интегритет. Во една од своите песни, тој буквално пишува: „Без прогонство, кој сум јас?“. Егзилијарноста не е повеќе проклетство, туку доживотен креативен challenge/ предизвик, дури и нешто што, на крајот од краиштата, може да се претвори во нова апологија, apology of non-placedness (placenessless) или апологија на безмесноста. Можеби, оваа синтагма ќе ви звучи многу поетски, но јас ја пронајдов во инспиративниот текст на палестинската авторка Самира Каваш објавен во хрватското списание „Treca“. Макар што нејзиниот текст е феминистички ориентиран, тој е воедно близок и до реторичкото прашање од парадигматичниот стих на Дарвиш: „Without an exile who I would be.“

Ќе продолжам во истиот, хеуристички заводлив, прашално-реторички дух: дали е возможно ние (и тоа, особено жените, за кои Вирџинија Вулф отпорано велеше дека „немаме татковина“) постојано да се наоѓаме и постојано да живееме во еден вид невидлива дијаспора? Имено, можно е да се живее во буквална дијаспора и вашите лични документи тоа убаво да го покажуваат, значи, да имате странско државјанство и адреса на престој; но, исто така, може да се живее и во невидлива дијаспора – во рамките на сопствената култура и земја на потекло, а да не се поместите ни десетина или стотина чекори надвор од (роднокрајните државни) граници. Тоа е нечујната „драма во загради“, која болно нè пече и разјадува однатре, а ја споделувале иако далеку еден од друг, еден Франц Кафка, или Сигмунд Фројд, или Александар Тишма (и тројцата – дали само случајно? – Евреи, според своето потекло, не секогаш удобно опкружени со разнојазични културни средини), култниот писател Томас Бернхард, кого што, поради беспоштедно искажаниот критички однос кон својата културна средина, самите Австријци го „почестиле“ со погрдната титула Nestbeschmutzer (оној што плука по своето гнездо, односно потекло) – како и редица други „не сосема прилагодени“ автори во својата матична култура и, според сопственото самочувство, духовни егзиланти. Притоа, да не заборавиме дека дури и реномираниот бугарски научник Цветан Тодоров, поради неговата одлука за трајна преселба во Франција и преминувањето на француски јазик, неговите сонародници, исто така, го сметале за „родоотстапник“ (одродбеник, тој што се откажал од своето потекло).

И токму ова, ни се чини, е идеална прилика етимолошки да бидат разграничени неколкуте сродни или комплементарни термини кои често, но не секогаш и точно, кружат меѓу луѓето од нашата сфера и наизменично се употребуваат во денес актуелниот жаргон на егзилот, дијаспората, бездомноста и повеќедомноста.

Терминот „дијаспора“ има свој етимолошки корен во пиродните науки, поточно, во ботаниката, каде што означува распрснат дел од растение, прилагоден за миграција и бесполово размножување. Можеби најиконичната претстава и еклатантен пример за дијаспора денес потекнува од типичниот пејзаж на вестерн филмовите, во форма на tumbleweed, односно, малото, тркалезно џбунче од трње, кое се превртува над правливиот пат на напуштениот или злокобно испразнет мал град, таинствено зафрлен во пределите на Дивиот Запад. Оттаму, можеби и не е сосема прашање на коинциденција фактот што најпопуларните претстави на дијаспората и Америка се појавуваат заедно, во пар, на филмското платно, како и на „платното“ на нашиот владејачки, колективен имагинариум. Зборот (лексемата) „дијаспора“, ако/кога е напишан(а) со голема буква, се однесува на распрснувањето на Евреите од Палестина (од библискиот период) или на корпусот Евреи кои денес живеат вон Израел. Кога е напишана со мала буква, упатува на дисперзија надвор од традиционалната Татковина (проследена со ширење и на сопствената култура) или живот како малцинство окружен локална хомогена група.

Егзил/егзодус е термин со примарно теолошко значење – однесувајќи се на самиот (библиски опишан и раскажан) изгон од рајот (за христијаните) или, изгонот (егзитот) на Евреите од Ветената земја.

Миграција – се однесува првенствено на групна селидба (преселба), инаку, изворно потекнува од областа на биологијата, каде што го означува/опишува феноменот на преселба на птиците во зимскиот период (а, неодамна, на мое изненадување, открив една статија која говореше за неочекуваната и забрзана миграција на шумите во САД, и тоа, одново, во правец кон запад). Денес, миграцијата се опишува како преселба (релокација) спроведена првенствено од економски и културно мотивирани причини (за постигнување оптимален личен раст и развој).

Во овие рамки, се воспоставува уште една поделба:
– емиграција (иселување, поттикнато главно од политички причини)
– имиграција (доселување) – при кое се остварува извесна предност на теренот, за која духовито сведочи Горан Стефановски, препознавајќи една црта од менталитетот на Англичаните, кои себеси главно се гледаат и доживуваат како доселеници.

„Дваесеттиот век започна со утопија, но се заокружи со носталгија!“ Токму овој луциден и прегнантен опис на парадоксалниот лак што го измина претходното столетие ѝ го должиме на Светлана Бојм (1959-2016), прерано починатата славистка и компаративистка со меѓународно реноме, во чијшто живот и дело идеално (но и егзистенцијално) се спојуваат димензиите на личното искуство и академскиот ангажман.

С. Бојм е афирмирана дијаспорична писателка, професорка и уметница, од еврејско потекло, која на возраст од 19 години, како студентка, ќе се пресели од својата татковина Русија и родниот град, Санкт Петербург, во САД, каде што ќе го помине најголемиот дел од својот академски и творечки живот. Студирала, магистрирала и докторирала на најугледните универзитети во Бостон и Харвард, каде што подоцна и самата ќе стане истакната професорка по славистика и компаративна книжевност, плоден и познат научник, драмска писателка и мултимедијална уметница. Нејзиниот живот е сурово прекинат во зенитот на креативниот набој како последица на канцер, и таа умира на 56-годишна возраст во Бостон.
Во 1997 г. во Пуерто Валарта, С. Бојм за првпат собира група од 12 компаративисти, кои во текот на тридневен семинар одржан во рамките на првиот собир на АКЛА (Американското здружение за компаративна книжевност) ќе го тематизираат феноменот на постмодерните утопии. Нејзиниот прилог, насловен како „Дијаспорични сеќавања: Посткомунистичката носталгија и естетските соништа, се повикува на претходно соопштените идеи од нејзиното дело „Заеднички места: Митологии на секојдневниот живот во Русија“ (објавено од Harvard University Press во 1994 г.), кое за прв пат ќе понуди рамка и лексикон за адекватно опишување на постсоветската реалност и збиднувањата по комунизмот. Со текот на годините, С. Бојм ќе ја прошири својата анализа – вклучувајќи ги во неа литературите и културите на Источна Европа – во периодот по паѓањето на Берлинскиот ѕид, што конечно резултира со појава на нејзината најпрочуена книга „Иднината на носталгијата“ (The Future of Nostalgia, кај издавачот Basic Books, во 2001).

Но, во 2007 година, Бојм дополнително ќе објави уште еден, понов есеј „Носталгијата и нејзините незадоволства“ (по моја иницијатива, преведен и објавен на македонски јазик во „Наше писмо“), каде што одново го истражува утопиското сеќавање на предметите и минатото, доаѓајќи притоа до прилично парадоксалниот заклучок, врзан за синусоидата на заемните смени помеѓу утопијата и носталгијата, т.е. цикличноста на движењето напред-назад, а уште повеќе за неочекуваниот „имиџ“ на крајот на векот, кој, после сè, излегува оти е далеку поконзервативен, или макар порезигниран од неговиот (сопствен) почеток:

„Дваесеттиот век започна со утопија, а заврши со носталгија. Оптимистичката верба во иднината стана надмината, додека носталгијата, за добро или за зло, никогаш и не излезе од мода, останувајќи неверојатно современа (…) Јас би ја дефинирала носталгијата како копнеж по домот кој повеќе не постои или воопшто никогаш и не постоел. Носталгијата е чувство на загуба и изместување, но таа е, исто така, и романса со сопствената фантазија. Носталгичната љубов би можела да опстане само во една врска што е на далечина.“
Концептот на носталгија според Бојм е заснован на следните три клучни елементи:

„Најнапред, носталгијата не е антимодерна: таа не е нужно спротивставена на модернитетот, туку е негова врсничка (современичка). Носталгијата и напредокот се како доктор Џекил и господин Хајд: двојници и огледални слики, еден на друг.

Второ, носталгијата делува како да е копнеж по едно место, додека таа е, всушност, копнеж по едно друго време, времето на нашето детство и побавниот ритам на нашите соништа.
И, трето, според моето мислење, носталгијата не секогаш е ретроспективна: таа може исто така да биде и проспективна. Фантазиите за минатото, предодредени од потребите на сегашноста, имаат директно влијание врз реалноста на иднината.“

Инаку, кога сме веќе тука, еден од можните одговори на прашањето кога и зошто темите на домот и носталгијата им станаа толку важни на современите претставници на академијата го пронаоѓаме меѓу самите ефекти и последици од модерната ера – како што своевремено беше укажано од страна на германскиот филозоф Мартин Хајдегер. Уште на почетокот од XX век, тој тврдеше дека модерната ера придонесува кон тоа најголем дел од времето сите луѓе да се чувствуваат бездомно. Но и речиси еден век подоцна, во својот програмски насловен есеј „Никој не си е дома“, Charles Leadbeater ќе запише дека ние денес живееме во „неспокоен свет,кој поттикнува носталгија”, за да продолжи со интересната констатација дека „токму сега, домот ни значи толку многу, бидејќи голем број од луѓето чувствуваат оти врската со него им ослабува… а згора на тоа, многумина од луѓето се чувствуваат изместено, не само во буквалната, туку и во фигуративната смисла на тој збор“.

Но, да се вратиме повторно на Светлана Бојм нејзината интересна типологија на двата различни модуси на носталгија, што таа за прв пат ја воведува како плаузибилна алатка за изнијансирано проучување на самиот феномен (на носталгија). Имено, С. Бојм прави суптилна разлика помеѓу ресторативната носталгија (обележана од сопствените традиционалистички и конзервативни поаѓалишта и, поради тоа, блиска до рецентните феномени на националистичка и религиозна обнова), од една страна, и рефлексивната носталгија, од другата страна, како вид прогресивен, проспективен, често критички и автоиронично определен пристап кон својот „објект“ на чезнеење.

„Наместо магичен лек против носталгија, јас нудам можна типологија и разлика помеѓу овие два вида носталгија. Ресторативната го нагласува nóstos (домот) и се обидува да спроведе трансисториска реконструкција на изгубениот дом. Рефлексивната напредува кон álgos, самиот копнеж, та иронично, сетно, очајнички, го одложува враќањето дома. Овие поделби не се апсолутно бинарни, и некој секако би можел да направи посуптилно мапирање на сивите зони по работ на имагинарните татковини. Ресторативната носталгија не се мисли себеси како носталгија, туку попрво како вистина и традиција. Рефлексивната носталгија домува во амбивалентноста на човековото копнеење и припадност и не се срами од контрадикициите на модерноста. Ресторативната носталгија ја заштитува апсолутната вистина, додека рефлексивната ја доведува под сомнеж.

Ресторативната носталгија се наоѓа во сржта на актуелната религиска и национална обнова. Таа познава две важни сценарија – враќањето кон корените и заговорот (конспиративноста). Рефлексивната носталгија не следи едно единствено сценарио, туку ги истражува начините за населување на многу места истовремено, замислувајќи и различни временски зони. Таа љуби детали, а не симболи. Во најдобар случај, таа може да претставува етички и творечки предизвик, а не само претекст за полноќни меланхолии. Додека ресторативната носталгија финишира со реконструкција на симболите и ритуалите на домот и татковината, во обид да се освои и специфицира времето, рефлексивната носталгија ги негува расклиманите фрагменти на сеќавањето и го деморализира просторот. Ресторативната носталгија се сфаќа себеси смртно сериозно. Рефлексивната носталгија, од друга страна, може да биде иронична и исполнета со хумор. Таа ни открива дека копнежот и критичкото мислење не се спротивставени еден кон друг.“

Да се обидеме сега да ги сумираме најзначајните моменти во концептот на носталгија, како доминантен културен и уметнички модус на XX век, онака како што за прв пат го разработува токму С. Бојм:

1. Носталгијата е, пред сè, обележана од цртата на негативитет. Носталгијата е базично испровоцирана од загуба и преселба. Ако се потсетиме на претходно искажаните премиси на Бојм, „носталгијата е дефинирана повеќе како „романса со нашата сопствена фантазија“ отколку како нечија реална и актуелна дом/овина (и татковина). Покрај тоа, не смееме да го заборавиме и тоа дека носталгијата е, всушност, копнеж (мечта) за дом, кој „повеќе не постои или, пак, никогаш воопшто и не постоел“, што понатаму значи дека овој дом самиот по себе е/останува неповратлив и, по дефиниција, необновлив.

2. Како второ, може да се обидеме етимолошки да ја расчлениме самата лексема „носталгија“. Притоа, доколку истата ја презапишеме, како н(ОСТ)алгија, излегува дека самата носталгија, однатре, ја инкорпорира или е неразделна од источноста (ориенталноста), како вид не само географска, туку уште повеќе одлика на специичен менталитет. Така, можеби и не е само чиста случајност фактот што значителен број руски и/ли, воопшто, словенски писатели и уметници (како што е, на пример, Тарковски) се забележително обземени и преокупирани од оваа тема(тика). Дури и ако во моментов го оставиме настрана нашето интуитивно втемелено „откритие“ за „источната“ зачинетост на носталгијата – сепак, во третманот и поимањето на носталгијата на различните континенти несомнено постојат значајни и историски мотивирани културолошки разлики. Така, на пример, според укажувањето на Франческа Мари, носталгијата не е добредојдено чувство во една култура каква што е американската. „Носталгијата не беше соодветна за една нација која постојано беше и се наоѓа во движење, со цел да ги помести сопствените граници, и не беше соодветна за едно место каде што богатството не беше наследено, туку најдено, сè додека бевте подготвени да гледате (барате) доволно далеку.“

3. Доколку понатаму ја развиваме почетната и бинарно заснована релација од влијателниот есеј на С. Бојм, паралелно со спацијалната определба на утопијата (етимолошки, у-топија буквално значи непостоечко место), се отвора и можноста за темпорално дополнение. Имено, носталгијата е по дефиниција поврзана со минатото, додека утопијата, од друга страна, е насочена кон иднината (футуристичкото). Оттаму произлегува дека базичниот темпорален импулс на носталгијата станува самото минато, движењето наназад, во ретроспективен или ретроактивен модус, додека, спротивно на тоа, темелна определба и модус на ностаглијата претставува иднината или движењето нанапред.
Привилегираниот статус на носталгијата како културен модус на крајот од XX век, продолжува да биде оперативен и во втората деценија од XXI век, што укажува на тоа дека современиот миг е детерминиран од пасатизмот – што најдобро ја опишува тековната глобална „ретро“ ориентација – кон оживување на минатото и негово навраќање, обнова, идилично воспевање.

Во неговата инструктивна книга „Вовед во минатото“, хрватскиот филозоф Борис Буден критички (и по малку подбивно) се осврнува и говори за времето на опсесивниот меморијализам, тенденцијата за музеализација на културата, односно за „ерата на комеморација“, која започнува по конзервативистичкиот пресврт во 80-тите години, падот на марксизмот и исцрпувањето на самата идеја на револуцијата.

„Ние дури и не знаеме дали минатото се наоѓа пред нас или зад нас, ниту кој е одговорен за неговата вистинитост, ние дури не знаеме ниту дали му припаѓа на оптштеството, на луѓето или на предметите (ибид, стр.33). Тој додава дека актуелната тенденција минатото попрво да се восприема како „културална одошто темпорална категорија“ – суштински го обележува „преминот од историја кон меморија“.

Откако беше дадена констатацијата дека „ во XXI век миграцијата станува нов вид револуција на XXI век“ (како што неодамна изјави бугарскиот научник Иван Крастев), дијаспоричната носталгија (со оглед на тоа што останува најинтимно поврзана со самиот чин на изместување) уште долго време нема да може лесно да биде избришана или отстранета од глобалната културна (но и политичка) сцена.

Следејќи ја базичната поврзаност на егзистенцијалното искуство со академското и уметничкото творештво на С. Бојм, на крајот од овој прилог, пред нас неочекувано се поставува и следново прашање, вредно за натамошна дискусија.

И покрај фактот што С.Бојм беше пример за „доброволен дијаспоричен субјект“ (кога таа, по своја волја, замина од својата татковина и матична културна средина), на крајот, сепак, произлегува заклучокот дека нејзиниот најзначаен (и пошироко најпознат) придонес во проучувањето на литературата претставува токму книгата „Иднината на носталгијата“, впечатлива и по својот необичен, а идникативен наслов.

Дали тоа ја потврдува моќта или доминацијата на привидно старомодниот, иако мошне силен модус на носталгично сеќавање? И како би можеле понатаму да размислуваме за најефективните облици на дијаспоричен „менаџмент“ во рамките на литературата?

Дали можеме исто така да говориме и за среќната дијаспора, растоварена од личните доживувања на загуба, каење или кој било вид социо-културна лишеност, како што е тоа „имплементирано“ меѓу добро познатите автори, како што е култниот германски писател, Зебалд (чиј живот и дело во најголем дела беа поминати во Англија), пред него еден С. Бекет – или, пак, балканските писатели Александар Хемон (кој дури и премина кон пишување на своите дела на англиски јазик), односно Дубравка Угрешиќ (која духовито изјавува дека најдобриот начин еден човек да се справи со својот егзил е воопшто да не ни помислува на тоа)? Да го спомнеме тука, како најсвеж пример, новиот роман на бугарскиот автор Захари Карабашлиев „18 проценти сиво“, кој се стекна со голем читателски одзив и мошне позитивни критички одгласи во една така разгалена и кон себе самозадоволно свртена средина каква што е САД (меѓу другото, и на Амазон). Дали можеби и овој автор ни посочува уште една драгоцена (да не кажам, идеална) потврда на синдромот на „среќна дијаспора“ – особено доколку знаеме дека самиот роман се фокусира токму на занимливиот и патувачки (on the road) живот што го води еден балкански фотограф во дијаспора, како поволно и опортуно искуство. Тука, бездруго, би можеле да го вброиме и Емил Сиоран, вечниот, но, сепак, витален песимист, кој своите луцидни белешки за неизлечливоста на егзилот ги зачинува со оптимална доза (црн) хумор. Во својот есеј „Измачувањата на доселеникот“, Сиоран прегнантно ќе каже: „Вљубен во повеќе сукцесивни татковини, тој (доселеникот) нема надеж во ниедна“.

Доколку одново се потсетиме на есејот на Бојм и персоналниот концепт на носталгија што таа го развива, одново ќе ја осознаеме не само комплексната, туку и амбивалентна природа на носталгијата, која (барем во примерот на современата носталгија) не треба да се восприема како самата по себе линеарна или еднонасочна. „Императивот на современата носталгија гласи: да се биде »болен по домот«, но и »болен од домот«, понекогаш, дури и во едно исто време“ – смета Бојм – на тој начин потенцирајќи ја важноста на вторичниот (и достамнеочекуван) момент на „згаденост од домот“, како конститутивен дел од самата носталгија.

Топосот на дијаспорична носталгија станува релевантен и за цела низа книги кои ја истражуваат и сведочат своевидната антропологија на егзилот, суштествено обележана со бројни автобиографски елементи, како што се тоа, на пример, делата: „Одродениот човек“ (1996) од Цветан Тодоров, „Изместен“ од Едвард Саид, „Странци, самите на себеси“ (1988) од Јулија Кристева (каде, патем, се спроведува ефективна деконструкција на самиот поим на туѓинецот/странецот), „Табу сеќавања. Дијаспорични гласови“ (2006) од арапско-израелската авторка Ела Шохат. Како што стојат работите, најверојатно, бројот на дијаспорични писатели и интелектуалци никогаш нема да биде соодветно пресметан, со оглед на тоа што истиот постојано се менува и расте.

Вредно е, во тој контекст, да се забележи дека постојат и такви писатели кои, макар што не живеат надвор од своите земји, и понатаму продолжуваат да творат и даваат отпор, како автори во внатрешен егзил или „внатрешни емигранти“, духовни егзиланти, или неволни отпадници (одметници) од сопствената култура, како што тоа, на пример, беше случај со можеби најпознатиот нивен предок, никаде неприпаѓачкиот Франц Кафка, или, гореспоменатиот, а озлогласен Nestbeschmutzer (валкач на гнездото), Томас Бернард. Тие остануваат и се доживуваат себеси токму како екстратериторијални, како што сведочи и примерот со италијанскиот научник Армандо Њиши или нашиот прозаист (и сликар) Димитрие Дурацовски, кој себеси отворено се декларира како апатрид, т.е. човек, чијашто татковина (денес) веќе ја нема, или е непостоечка.

Со оглед на тоа, го посакувал тоа некој или не, феноменот на дијаспоричната носталгија ќе опстојува како еден од базичните, било уметнички, било егзистенцијални предизвици, бидејќи таа е едно од епохалните исходишта на современото доба, обележано од перманентна криза, оскудица, нестабилност и прекарност (неизвесност) на човековите домови (секако, и животи).

Да се биде дијаспоричен, тоа денес се однесува на чувството на при/падност, кое поради низа околности, останува да биде прашално. Земајќи ги предвид глобалната финансиска и политичка криза, современите луѓе можат да населат (само) привремени, или домови „во наводници“, односно прашални домови! Оттаму, надградениот поим на носталгија, што неодамна го воведе С. Бојм, ја покажува својата актуелност денес, како вредна херменевтичка алатка за продлабочено исчитување на современите феномени во литературата и културата.

Тоа можеби на прв поглед парадоксално исходиште има и своја подлабока етиологија, што непогрешливо ја препознаваме во прегнантниот исказ на хрватската компаративистка Катарина Лукетиќ, кој, патем, според својата лаконска определба, неодоливо нè потсетува на кусата дефиниција на XX век формулирана од страна на С. Бојм:

„Во времето на идеолошкиот сингулар, нашите утопии беа во плурал“ – пишува Лукетиќ – и притоа нè води до имплицитниот заклучок дека денес, во времето на идеолошкиот плурал, за разлика од претходно, нашите утопии се во сингулар, или одвај постоечки, што за возврат, и следствено на исказот на С. Бојм, всушност, имплицитно значи дека се умножува бројот на носталгиите.

Оттаму, се чини дека актуелниот и денес популарен култ кон носталгијата е добредојден поради тоа што се смета како безопасен за постојниот поредок, затоа што го потврдува и „озаконува“ како темелни токму чувствата на резигнација, загуба, болка, немоќ. А, како што еднаш предупреди големиот маг на авангардата, Василиј Кандински, „колку позастрашувачки станува светот, толку поапстрактна бидува уметноста“!

Заклучок
И, да заклучиме, С. Бојм припаѓа меѓу истакнатите припадници на денес растечкото множество „дијаспорични интелектуалци и писатели“, чиишто дела остануваат витално поврзани, проникнати и обележани од нивното персонално искуство и интеркултурална расеаност (дијаспора), надвор од матичната културна и јазична средина.
За овие автори, поради цела низа специфични (лични и историски обусловени) околности, во даден момент престанало да важи светото тројство на татковината – поточно, она што италијанскиот научник А. Њиши на духовит и, донекаде, потресен начин го опишува како единство на „лулката, леглото и гробот“. Или, како што малку погорчливо се изразува романскиот филозоф Емил Сиоран, и самиот творејќи во егзил во Париз, доселеникот е „вљубен во повеќе сукцесивни татковини… [оттаму,] тој нема надеж во ниедна“.
На тој начин, дијаспоричните писатели и интелектуалци започнуваат да го создаваат и трајно да го населуваат оној меѓупростор на плодотворно, иако не секојпат едноставно и еднолинеарно, вкрстување меѓу различните култури, што Хоми Баба го именува со тешко преводливата синтагма “in–between”, по чиишто рабови и гранични линии ги градат своите нови и, исто така, привремени „adopted homes“.

Сепак, да не го заборавиме и фактот дека писателите (како впрочем и сите останати уметници) во себе отсекогаш го имале автентичниот порив или конститутивната желба – да се биде другаде, или, како што велат Германците, Fernweh, да се појде и отпатува некаде далеку, другаде, да се припаѓа (и) отаде координатите од својата појдовна за-даденост во локалното време и простор! Како илустрација на ова тврдење, на крајот од овој прилог, ќе ги посочиме впечатливите и програмски интонираните стихови од „Татунчо“ на Кочо Рацин, во кои лирскиот субјект егзалтирано изјавува дека неговата Куќа е – целиот Свет и, на тој начин, за прв пат во македонската (модерна) литература, го воспоставува незаборавното равенство меѓу песната и светот – како космополитска константа, по која нема враќање назад!

 

Елизабета Шелева