110 години од смртта на Јане Сандански – човекот што ја предводеше македонската револуција

„Ние треба да работиме за будење на сознанието кај македонските маси дека се тие самостоен народ, дека имаат право на слободен живот и дека треба да се борат за извојување на својата слобода, без да се потпираат на туѓа помош, зашто оние што би дошле да не ослободат, ќе дојдат всушност, да не поробат.“

На 22 април 1915 година, во близина на Роженскиот манастир, животот го загуби Јане Сандански, една од најзначајните личности во македонското национално ослободително движење. Роден во селото Влахи, Пиринскиот дел на Македонија, Сандански беше лидер на левото крило на Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО)..​

Роден во 1872 година, Сандански потекнува од семејство со револуционерни традиции. Татко му бил знаменосец во Кресненското востание од 1878 година, а по неговото задушување, семејството се преселило во Дупница. Таму, Јане завршил основно училиште и два класа од прогимназијата, а потоа работел како кондураџиски чирак и му помагал на татка си во земјоделските работи. Во 1892 година бил регрутиран во бугарската армија, а по завршувањето на воената служба станал молбописец кај својот чичко, адвокатот Спас Харизанов.​

Во 1895 година, по раздвижувањето на Македонците во Бугарија, Сандански се приклучил на револуционерното движење. Како четник, учествувал во Мелничкото востание, а во текот на Грчко-Турската војна од 1897 година, бил дел од чета под водство на Крсто Захариев. По враќањето во Бугарија, се вклучил во друштвото „Младост“, кое имало за цел самообразование на своите членови и будење на регионот.​

Во 1899 година, Сандански бил назначен за управник на дупничкиот затвор, каде што се сретнал со Никола Малешевски, кој го информирал за дејноста на Македонската револуционерна организација. Тој ја прифатил понудата и се приклучил на Внатрешната македонска револуционерна организација, каде што заедно со Димо Хаџи Димов го реорганизирал дупничкото македонско друштво.​

Во април 1901 година, Сандански со 8-члена чета агитирал во името на Организацијата. Истата година, со Чернопеев, во Разлошко, решиле да го грабнат д-р Хаус, протестански мисионер од Солун. Меѓутоа, тој го одложил патувањето и затоа тие решиле да ја киднапираат протестанската мисионерка Мис Стон која се наоѓала во Банско. Целата акција се усложнила и траела шест месеци. На 31 јануари 1902 бил платен откупот, а на 23 февруари 1902 година грабнатите биле ослободени од Андон Ќосето во село Градошорци.​

По задушувањето на Илинденското востание во 1903 година, ВМРО се поделила на две струи: левото крило, предводено од Сандански, кое се залагало за автономија на Македонија и федерација на Балканот, и десното крило, кое се залагало за бугарски национализам. Сандански активно се спротивставувал на врховизмот и агитирал за обединување на Македонците без разлика на нивната национална припадност.​

По Рилскиот конгрес, Сандански истакнал дека во минатото сите грешеле и дека е потребно сплотување и помирување. Во летото 1906 година започнале подготовките за Вториот редовен конгрес, но тој пропаднал. На 28 ноември 1907 година, по наредба на Сандански, Тодор Паница ги убива Борис Сарафов и Иван Гарванов. По ликвидацијата, бугарските судови ги осудиле на смрт Сандански и Паница, откако ги прогласиле за разбојници.​

Во втората половина на мај 1908 година се одржал Мајскиот конгрес, каде било решено да се формира нова организација под името Македоно-одринска револуционерна организација. Во јулските денови на 1908 година, приврзаниците на Јане Сандански се легализирале и влегле во градовите каде што биле пречекани од младотурските комитети со свечени собири и масовно учество на населението. Јане Сандански најпрво влегол во Неврокоп, каде што од балконот на општинската зграда одржал револуционерен говор пред околу 15.000 луѓе. На 15 јули 1908 година, Јане Сандански со воз пристигнал во Солун. На железничката станица бил пречекан од специјална младотурска делегација предводена од Енвер Беј, а на 18 јули 1908 година, излегол со познатиот Манифест до сите народности во Османлиското Царство. Манифестот ги повикувал сите народи на Балканот да се борат за својата автономија и правото на самоопределување, да ја постигнат својата слобода преку мирни методи и реформи во рамките на османлиската империја. Сандански ја користел оваа прилика за да ја промовира својата визија за заедничка борба на сите народи кои живеат во Македонија и другите делови на Османлиската империја, нагласувајќи го значењето на еднаквост и автономија за секој народ.

Со своето пристигнување во Солун, Јане Сандански бил срочен како херој за големите промени што ги носел, но исто така и како клучна личност во растечките политички и револуционерни движења во регионот. За време на овие настани, неговото влијание се шири не само во Македонија, туку и на поширокиот Балкан, каде што ги освежил надежите на народите за подобар живот, слобода и самоопределување.

Тие настојувања на Јане Сандански, заедно со неговата борба против потиснатоста на македонскиот народ и неговото залагање за сплотување на различните револуционерни струи, ја направиле неговата личност еден од најважните симболи на борбата за македонската независност и иденитет. Иако тие политички и револуционерни напори на крајот довеле до неговото трагично убиство, неговото наследство и визија продолжуваат да живеат во историјата и денес се признаваат како клучни за обликувањето на современата македонска држава.

Токму неговото лидерство и идејни напори, како и храброста да ја продолжи борбата и по обидите за негово елиминирање од страна на различни противнички струи, го поставуваат Сандански како личност што ја дефинираше не само револуционерната, туку и историографската традиција на Македонија. Затоа, Сандански останува една од најважните фигури за разбирањето на историјата и македонската држава.