- Колумна на Тони Димитров
Две теми денес го окупираат општото внимание и се клучни за интелектуално промислување, а тоа се:
- Поставеноста на човекот во ерата на вештачката интелигенција и алгоритамот како нов авторитет
и
- Климатска криза и политичката немоќ: Зошто системот не може да се реформира одвнатре? Со потпрашање: дали либералната демократија и капитализмот може да се справат со климатската катастрофа, или тие самите се дел од проблемот?
Синтагмата „Полесно е да се замисли крајот на светот отколку крај на капитализмот“ е еден од најмоќните современи афоризми, често поврзувана со Славој Жижек, и стана клучна теза во современата левичарска критика. Таа го сумира чувството на историска стагнација: дека капитализмот, и покрај очигледните кризи, не само што опстојува, туку се претставува како единствен можен систем. Денес, дури и филмовите за апокалипса – климатски катастрофи, зомби, нуклеарни војни – изгледаат поверодостојно од визија во која нема шефови, банки и акционерски дивиденди. Културната хегемонија на капитализмот ни го затвора имагинарното и ни вели: „Нема алтернатива“. Но дали е навистина така?
Во последнава деценија, вештачката интелигенција (АИ) стана речиси секојдневен придружник. Од алгоритми кои одредуваат што ќе гледаме на Netflix, што ќе слушаме на Spotify, до машинско учење кое решава финансиски трансакции побрзо од било кој банкар – АИ е тука, и управува со светот. Вештачката интелигенција го менува светот пред наши очи. GPT-платформи пишуваат текстови, генерираат слики, анализираат правни документи и веќе заменуваат илјадници „бели јаки“.
Но еден парадокс останува: зошто АИ толку брзо напредува кога станува збор за продуктивност и профит, а речиси ништо не прави за решавање на круцијалните проблеми и социјалната правда? Зошто АИ работи во служба на профитот, а не во служба на општеството?
Кога денес ќе го спомнете зборот „социјализам“, реакциите се крајно поларизирани – од носталгична желба за правичност, до страв од бирократска неефикасност и репресија. Но што ако кажеме дека е можно да замислиме социјализам кој не е ниту носталгичен, ниту репресивен – туку математички моделиран, транспарентно организиран и технолошки реализибилен?
Овој парадокс Пол Кокшот и Алан Котрел го предвидуваат уште во 90-тите, во визионерската книга Towards a New Socialism. Напишана пред речиси три децении, денес е поактуелна од кога било. Тие не замислуваат социјализам како утописка слика, туку економски систем што користи компјутери – денес би рекле АИ – за централно, но демократски контролирано економско планирање. Со други зборови, машините, не за да не заменат, туку за да ни помогнат да распоредиме труд, ресурси и време по рационален и правичен начин.
Нивниот предлог е: користење на компјутери и алгоритми за рационално, демократско економско планирање, наместо оставена економија на немилост на пазарни флуктуации и алчност. Тие не само што предлагаат алтернатива на капитализмот, туку и ја моделираат – алгоритамски. Нивната визија е јасна: економијата не мора да се управува преку пазарот и профитот; таа може да се планира демократски, користејќи компјутерска моќ и логика.
Значи, не зборуваме за повторување на грешките од советската ера. Кокшот и Котрел не предлагаат бирократски централизам, туку „демократско планирање“, каде што граѓаните преку директна демократија ги определуваат приоритетите на општеството, а компјутерските модели обезбедуваат ефикасна дистрибуција на ресурси.
Критичарите велат дека човечкото однесување не може да се планира. Но денес, големите компании како Amazon, Google или Tesla го прават токму тоа – оптимизираат милиони одлуки во реално време преку алгоритми. Ако тоа може да се прави за профит, зошто да не се направи за јавен интерес?
Денес веќе гледаме како АИ прави невозможни предвидувања: колку млеко ќе се продаде во Њујорк, како ќе се движат акциите на Tesla, или колку километри ќе помине секој Uber-возач. Ако тоа е возможно во капитализмот, со цел зголемен профит, тогаш зошто не би било возможно за рационално и фер управување со ресурсите?
Нивниот пристап ни покажува дека не ни недостасува технологија за поинаков свет – туку храброст (што би рекол Жижек) да си го замислиме. А можеби и одлучност да се бориме за него.
Што ако АИ ја планира економијата наместо да ја продава нашата приватност?
Замислете систем каде што АИ не го предвидува нашето купувачко однесување за да ни продаде реклами, туку ги предвидува реалните општествени потреби – колку домови треба да се изградат, каде недостигаат болници, какви квалификации ќе бидат потребни во иднина. Тоа не е научна фантастика – тоа е логичен продолжеток на она што веќе го гледаме, само во сосема различен етички контекст.
Но, тука доаѓа клучната разлика: кај Кокшот и Котрел, АИ не ја заменува демократијата – туку ја надополнува. Технологијата не ја презема власта, туку станува алатка на колективната волја. Во нивната визија, луѓето одлучуваат што е важно, а компјутерите помагаат да се спроведе тоа ефикасно.
Денес, системите на вештачка интелигенција се во рацете на неколку технолошки гиганти. Тие одлучуваат за нашите податоци, нашите навики и нашите животи. Но, што ако истите тие алгоритми – кои денес предвидуваат како да ни продадат уште еден смартфон – се пренаменат за да помогнат во праведна дистрибуција на трудот, храна, домување и енергија?
Што ако образованието, здравството, домувањето и енергијата се управуваат не преку конкуренција, туку преку рационално, колективно одлучување? Што ако престанеме да работиме за профитот на некој акционер, а почнеме да работиме за општествената потреба? Што ако трудот се вреднува соодветно, а не според тоа колку сте блиску до центарот на моќ?
Секако, визијата на Кокшот и Котрел не е без ризик. Секој обид за редефинирање на економскиот систем е експеримент – но прашањето е: дали е поголем ризикот да продолжиме со статус квото, каде што нееднаквоста расте, а климатската катастрофа се приближува?
Можеби не мора да го прифатиме целиот модел што го предлагаат. Но треба да го сфатиме сериозно прашањето што тој го поставуваат: ако технологијата може да го управува хаосот на пазарот, зошто не би можела да го замени со нешто поправедно?
Во време кога алгоритмите управуваат со нашите препораки, цени и потрошувачки навики, можеби е време да поставиме едно подлабоко прашање: може ли истите тие алгоритми да изградат општество кое е послободно, поеднакво и похумано?
Како би изгледало тоа во пракса?
Замислете платформа, наречена на пример PlanGPT, која наместо да одговора прашања ќе предвидува:
- Колку медицинари ќе бидат потребни во руралните региони во следните 5 години?
- Колку градежни работници треба да се пренасочат за изградба на јавни домови?
- Дали има вишок на работници во индустрии што ги заменува автоматизацијата?
- Каде треба да се инвестира за да се премине на обновливи извори на енергија со минимална социјална цена?
PlanGPT собира податоци од целиот систем: ресурси, производни капацитети, човечки труд и демократски одредени приоритети (да речеме преку гласање). Потоа, алгоритамски креира оптимизиран економски план, кој може да се ревидира на неделно или месечно ниво, наместо на петгодишни циклуси како во СССР.
И не, тоа не значи дека ќе живееме под диктат на роботи. Значи дека ќе имаме алатка што ќе овозможи економија базирана на човечките потреби, а не на профитот на неколкумина.
GPT веќе го автоматизира пишувањето, преведувањето, дури и кодирањето. Но наместо страв дека работните места ќе исчезнат, со систем како PlanGPT, автоматизацијата станува добредојдена: таа ја намалува потребата за човечки труд, а времето што се ослободува може да се инвестира во култура, образование, слободно време, заедница…
Нема потреба секој да работи 40 часа неделно ако продуктивноста е петкратно зголемена. Во ваков систем, плодот од автоматизацијата се враќа на сите, а не само на акционерите.
***
Наместо да гледаме на АИ како закана, време е да ја поставиме вистинската рамка: чие средство е АИ и во служба на чија служба е тој ставен?
Кокшот и Котрел нè потсетуваат дека технолошкиот напредок не мора нужно да ја засилува нееднаквоста. Тој може да биде основа за нов облик на социјализам – не оној од 20. век, туку алгоритамски, отворен, демократски. Но, само ако решиме дека машините ќе служат на луѓето – а не обратно.
Можеби иднината на социјализмот не е во реториката од 20. век, туку во алгоритамската моќ на 21. век. Прашањето е: ќе дозволиме АИ да остане роб на пазарот, или ќе го направиме слуга на демократијата?
