Империјализмот како највисок стадиум на капитализмот – В. И. Ленин

јануари 23, 2020август 21, 2022 Антропол империјализам, комунизам, ленин, ленинизам, марксизам

Наслов на оригиналот:
Империализм, как высшая стадия капитализм

Превела: Елена Бражанска

Култура, 1962 Скопје

ПРОЛЕТЕРИ ОД СИТЕ ЗЕМЈИ, ОБЕДИНЕТЕ СЕ!

За последниве 15-20 години, особено по Шпанско-американската (1898) и Англо-бурската (180-1902) војна, економската, а исто така и политичката литература на стариот и новиот свет сѐ почесто и почесто се запира на поимот „империјализам“ како карактеристика на епохата што ја преживуваме. Во 1902 година во Лондон и Њујорк излезе делото на англискиот економист Џ. А. Хопсон: „Империјализмот“. Авторот, кој стои на становништето на буржоаскиот социјал-реформизам и пацифизмот – истоветен, всушност, со сегашната позиција на бившиот марксист К. Кауцки, – даде многу добар и подробен опис на основните економски и политички особености на империјализмот. Во 1910 година во Виена излезе делото на австрискиот марксист Рудолф Хилфердинг: „Финансискиот капитал“ (рускиот превод: Москва, 1912). Без оглед на грешката на авторот по прашањето за теоријата на парите и на извесна склоност кон помирување на марксизмот со опортунизмот, ова дело претставува извонредно драгоцена теоретска анализа на „најновата фаза во развитокот на капитализмот“ – така гласи поднасловот на книгата на Хилфердинг. Всушност, она што се говореше последниве години за империјализмот – особено во огромното количество статии на таа тема во списанијата и весниците, а исто така и во резолуциите, на пример на конгресите во Хемниц и Базел, што се одржаа есента 1912 година – одвај ли излегуваше од кругот на идеите изложени или, поточно, резимирани кај двата споменати автори…

Понатаму ние ќе се обидеме накратко да ја изложиме, во колку се може попопуларна форма, врската и заемниот однос на основните економски особености на империјализмот. На неекономската страна на тоа прашање не можеме да се запираме, макар колку таа тоа да го заслужува. Повикувањата на литература и другите забелешки, кои посебно не ги интересираат сите читатели, ќе ги дадеме на крајот од брошурава.

КОНЦЕНТРАЦИЈАТА НА ПРОИЗВОДСТВОТО И МОНОПОЛИТЕ

Огромниот растеж на индустријата и вонредно брзиот процес на концентрација на производството во сѐ покрупни претпријатија претставуваат една од најкарактеристичните особености на капитализмот. Најполни и најточни податоци за тој процес ни даваат современите пописи во индустријата.
Во Германија, на пример, на секои илјада индустриски претпријатија во 1882 г. доаѓале три крупни, т.е. такви што имале повеќе од 50 наемни работници; во 1895 г. шест и во 1907 г. девет. На нив отпаѓале од секоја стотина работници: 22, 30 и 37. Но концентрацијата на производството е далеку посилна одошто концентрацијата на работниците, зошто во крупните претпријатија трудот е далеку попродуктивен. На тоа укажуваат податоците за парните машини и за електромоторите. Ако го земеме тоа што се нарекува во Германија индустрија во поширока смисла, т.е. вклучувајќи и трговијата и сообраќајот итн., ќе ја добиеме следната слика. Од 3,265.623, има крупни претпријатија 30.588, т.е. само 0,9%. Во нив има 5,7 милиони работници од 14,4 милиони т.е. 39,4%; парни коњски сили – 6,6 милиони од 8,8 милиони т.е. 75,3%; електрични – 1,2 милиони киловати од 1,5 милиони т.е. 77,2%.

Помалку од еден стоти дел од претпријатијата имаат повеќе од ¾ од вкупното количество парна и електрична енергија. На 2,97 милиони ситни претпријатија (до 5 наемни работници), кои сочинуваат 91% од вкупниот број на претпријатија, отпаѓаат само 7% од парната и електричната енергија! Десетици илјади најкрупни претпријатија се сѐ; милиони ситни се ништо.
Во Германија во 1907 година имало 586 претпријатија со 1000 и повеќе работници. На нив отпаѓа речиси десетти дел (1,38 милиони) од вкупниот број работници и речиси една третина (32%) од вкупното количество парна и електрична енергија. Паричниот капитал и банките, како што ќе видиме, ја прават таа надмоќност на грстот најкрупни претпријатија уште посилна и тоа во најбуквална смисла на зборот, т.е. милиони ситни, средни и дури и дел од крупните „сопственици“ фактички се наоѓаат во полно ропство на неколку стотици милионери-финансиери.

Во другата развиена земја на современиот капитализам, во Соединетите Држави на Северна Америка, уште е посилен растежот на концентрацијата на производството. Овде статистиката ја зема индустријата во потесна смисла на зборот и претпријатијата ги групира по големината на вредноста на годишното производство. Во 1904 година бројот на најкрупните претпријатија, со производство од 1 милион долари и повеќе, изнесуваше 1900 (од 216 180, т.е. 0,9%) – во нив работеа 1,4 милиони работници (од 5,5 милиони, т.е. 25,6%), а 5,6 милијарди долари изнесуваше вредноста на производството (од 14,8 милијарди, т.е.38%). По пет години, во 1909 година, следуваат овие цифри: 3060 претпријатија (од 268 491 – 1,1%) со 2 милиони работници (од 6,6 – 30,5%) и со 9 милијарди вредност на производството (од 20,7 милијарди – 43,8%).

Речиси половината од вкупното производство на сите претпријатија од земјата е во рацете на еден стоти дел од вкупниот број на претпријатија„ И тие три илјади претпријатија – гиганти – опфаќаат 258 индустриски гранки. Оттука е јасно дека концентрацијата, на извесен степен од нејзиниот развиток, самата се доведува, може да се каже, сосема близу до монопол. Зашто на неколку десетици гигантски претпријатија лесно им е да дојдат до меѓусебна согласност, а од друга страна отежнувањето на конкуренцијата, тенденцијата кон монопол се раѓа имено од крупниот размер на претпријатијата. Тоа претворање на конкуренцијата во монопол е една од најважните појави – ако не и најважна – во економиката на најновиот капитализам, па е нужно да се задржиме поподробно на него. Но најпрвин треба да отстраниме едно можно недоразбирање.
Американската статистика вели: 3000 гигантски претпријатија во 250 индустриски гранки. Како да доаѓаат се на се по 12 претпријатија од најголем размер на секоја гранка.

Но тоа не е така. Нема во секоја индустриска гранка крупни претпријатија; а од друга страна, вонредно важна особеност на капитализмот, кој достигнал највисок степен во развитокот, претставува таканаречената комбинација т.е. соединувањето во едно претпријатие разни гранки од индустријата, што претставуваат било сукцесивни степени на преработка на суровини (на пример, топење железо од руда и преработување железо во челик и потоа, можеби производи од челик), – било едната наспрема другата да игра помошна улога (на пример преработување на отпадоците или споредните продукти, производство на премети за пакување и сл.

„Комбинацијата, – пишува Хилфердинг, – ги изедначува разликите на конјуктурата и затоа на комбинирано претпријатие таа му осигурува поголема постојаност на профитната стопа. Второ, комбинацијата доведува до отстранување на трговијата. Трето, таа ги овозможува техничките усовршувања, а спрема тоа и остварувањето на дополнителна добивка во споредба со „чистите“ (т.е. некомбинирани) претпријатија. Четврто, таа ја зацврстува позицијата на комбинираното претпријатие во споредба со „чистото“ – го зајакнува во конкурентската борба во време на силна депресија (застој на работата, кризи) кога паѓањето на цените на суровините е помало од паѓањето на цените на фабрикатите.“

Германскиот буржоаски економист, Хајман, кој на опишувањето на „мешаните“, т.е. комбинираните претпријатија во германската индустрија на железо му посвети посебно дело, вели: „Чистите претпријатија паѓаат под ударите на високата цена на материјалите, при ниските цени на готовите производи“. Се добива ваква слика: „Останаа, од една страна, крупни компании за камен јаглен, кои добиваат неколку милиони тони јаглен, цврсто организирани во својот синдикат за камен јаглен; а потоа тесно сврзаните со нив големи леарници за челик со својот синдикат за челик. Тие гигантски претпријатија со годишно производство на челик од 400 000 тони (една тона = 60 пуда), со огромното добивање руда и камен јаглен, со производство на готови продукти од челик, со по 10 000 работници кои живеат по касарните од фабричките населби, понекогаш со свои сопствени железници и пристаништа, – се јавуваат како типични претставници на германската индустрија за железо. И концентрацијата напредува сѐ повеќе и повеќе. Одделни претпријатија стануваат се покрупни; се поголем број претпријатија од една иста индустриска гранка или од различни индустриски гранки се обединуваат во гигантски претпријатија, кои се опираат врз половина дузина берлински банки и се управуваат од нив. Во поглед на германската рударска индустрија точно е докажана правилноста на учењето на Карл Маркс за концентрацијата; вистина, тоа се однесува на земја во која индустријата е заштитена со царини и превозни тарифи. Рударската индустрија на Германија е зрела за експропријација.“

До таков заклучок морал да дојде овој, по исклучок, совесен буржоаски економист. Треба да се одбележи дека тој донекаде посебно ја изделува Германија, поради тоа што нејзината индустрија е заштитена со високи заштитни царини. Но таа околност можеше само да ја забрза концентрацијата и образувањето на монополистичките сојузи на капиталисти – картелите, синдикатите и сл. Извонредно е важно дека во земјата на слободна трговија, Англија, концентрацијата исто така доведува до монопол, иако малку подоцна и можеби во друга форма. Еве што пишува професор Герман Леви во специјалната студија за „Монополите, картелите и трустовите“ според податоците за економскиот развиток на Велика Британија:
„Во Велика Британија токму големите размери на претпријатијата и нивното високо техничко рамниште ја носат во себе тенденцијата кон монопол. Од една страна, концентрацијата доведе до тоа да мораат за претпријатијата а се трошат огромни суми капитал; затоа новите претпријатија стојат пред се поголеми барања во смисла на големината на потребниот капитал, и со тоа се отежнува нивното појавување. А од друга страна (и тоа место ние го сметаме за поважно), секое ново претпријатие, коа сака да застане на рамништето на гигантските претпријатија, создадени со концентрацијата, мора да произведува таков огромен одвишок производи, што продажбата со профит е можна само ако необично се зголеми побарувачката, а во спротивен случај тој одвишок од производи ги намалува цените до рамниште кое не е поволно за новата фабрика, ниту за монополистичките сојузи“. Во Англија монополистичките сојузи на капиталистите, картелите и трустовите, никнуваат во најголем дел – за разлика од другите земји во кои заштитните царини го олеснуваат картелизирањето – само тогаш кога бројот на главните конкурентски претпријатија се сведува на „некакви две дузини“. Влијанието на концентрацијата врз никнувањето на монополот во крупната индустрија овде се покажува со кристална јасност.“

Пред половина век, кога Маркс го пишуваше својот „Капитал“, на огромното мнозинство економисти слободната конкуренција им се чинеше „природен закон“. Официјалната наука се обиде со заговор на молчењето да го убие делото на Маркс, кое со теоретската и историската анализа на капитализмот докажа дека слободната конкуренција пораѓа концентрација на производството, а таа концентрација на извесен степен од својот развиток доведува до монопол. Сега монополот стана факт. Економистите пишува ридишта од книги опишувајќи одделни појави на монополот и продолжувајќи во хор да изјавуваат дека „марксизмот е побиен“. Но фактите се тврдоглава работа, како што вели англиската поговорка, – и со нив, сакаш-нејќеш, мораш да сметаш. Фактите покажуваат дека разликите помеѓу одделни капиталистички земји, на пример во однос на протекционизмот или слободната трговија, обусловуваат сосема несуштествени разлики во формата на монополите, или во времето на нивното појавување, а пораѓањето на монополот поради концентрацијата на производството е општ и основен закон на современиот стадиум од развитокот на капитализмот.

За Европа доста точно може да се утврди времето на дефинитивната смена на стариот капитализам со новиот: тоа е токму почетокот а XX век. Во еден од најновите прегледи на историјата на „образувањето на монополите“ читаме:
„Од епохата до 1860 година може да се приведат одделни примери на капиталистички монополи; во нив можат да се откријат никулци на оние форми што сега се толку обични; но сето тоа се безусловно предисториски времиња за картелите. Вистинскиот почеток на современите монополи паѓа, најрано, во шеесеттите години од минатиот век. Првиот крупен период од развитокот на монополите започнува од времето на меѓународната индустриска депресија во 1870-те години и трае до почетокот на 1890-те години. Тогаш Англија ја заврши изградбата на својата капиталистичка организација од стар стил. Во Германија таа организација стапи во решителна борба против занаетчиството и домашната индустрија и почна да создава свои форми на постоење.“

„Големиот пресврт почнува од крахот во 1873 година или, поточно, од депресијата што дојде по него и која со одвај забележлив прекин во почетокот на осумдесеттите години и со необично силниот, но краток полет околу 1889 година – исполнува 22 години од европската економска историја“. „За време на краткиот период на полет од 1889/90 годна многу се служеа со картелите за искористување на конјунктурата. Необмислената политика ги зголемуваше цените уште побрзо и уште посилно одошто би станало тоа без картелите, и речиси сите тие картели завршија неславно „во гробот на крахот“. Изминаа уште 5 години на слаба деловност и ниски цени, но во индустријата повеќе не владееше истото расположение. Депресијата повеќе не ја сметаа како нешто што се разбира само по себе, во неа гледаа само пауза пред новата поповолна конјунктура.“

„Ете така стапи во својата втора епоха движењето на картелите. Наместо преодна појава картелите стануваат една од основите на целиот стопански живот. Тие освојуваат една по друга област на индустријата, а во прв ред преработката на суровини. Веќе во почетокот на деведесеттите години картелите во организацијата на синдикатот за кокс, по чиј образец е организиран синдикатот за јаглен, најдоа таква картелна техника, понатаму од која движењето всушност не отиде. Големиот полет кон крајот на XIX век и кризата од 1900-1903 година стојат – барем во рударската индустрија и во металургијата – прв пат наполно под знакот на картелите. И ако тогаш тоа изгледаше како нешто ново, денес за широката општествена свест стана очигледна вистина дека големи делови од стопанскиот живот се одземени, како општо правило, од слободната конкуренција.“

И така, основните етапи на историјата на монополите се: 1) во шеесеттите и седумдесеттите години – највисок, краен степен од развитокот на слободната конкуренција. Монополите се едвај забележливи никулци. 2) По кризата од 1873 година широка фаза на развитокот на картелите, но тие се уште се исклучок. Уште не се цврсти. Уште се преодна појава. 3) Полет кон крајот на XIX век и кризата од 1900-1903: картелите стануваат една од основите на целиот стопански живот. Капитализмот се претвори во империјализам.

Картелите се спогодуваат за условите продажба, за роковите за плаќање итн. Тие меѓу себе го делат пазарот. Тие го одредуваат количеството продукти што треба да се произведат. Тие ги определуваат цените. Тие го распределуваат профитот помеѓу одделни претпријатија итн.

Бројот на картелите во Германија се определуваше приближно на 250 во 1896 година и на 385 во 1905 година; во нив учествуваа околу 12 000 претпријатија. Но сите признаваат дека овие цифри се многу ниски. Од горе приведените податоци на германската индустриска статистика за 1907 година се гледа дека дури 12 000 најкрупни претпријатија концентрираат, сигурно, повеќе од половината на вкупното количество парна и електрична енергија. Во САД бројот на трустовите се определуваше во 1900 година на 185; во 1907 година на 250. Американската статистика ги дели сите индустриски претпријатија на претпријатија што им припаѓаат на одделни лица на фирми и на корпорации. На последните во 1904 година им припаѓаа – 23,6%, во 1909 година 25,9% т.е. повеќе од четвртина од вкупниот број на претпријатијата. Во тие претпријатија имало 70,6% работници во 1904 и 75,6%, три четвртини од вкупниот број, во 1909 година; обемот на производството беше 10,9 и 16,3 милијарди долари, т.е. 73,7% и 79,0% од вкупната сума.

Во рацете на картелите и трустовите се концентрирани неретко седум до осум десеттини од целокупното производство на дадената индустриска гранка. Рајнско-вестфалскиот синдикат за камен јаглен во времето на своето создавање во 1893 година концентрираше 86,7% од целокупното производство на јаглен во таа област, а во 1910 година веќе 95,4%. Монополот што се создава на тој начин – осигурува џиновски приходи и води кон создавање техничко-производствени единици од огромни размери. Прочуениот петролејски труст во САД (Standard Oil Company) беше основан во 1900 година. „Неговиот капитал изнесуваше 150 милиони долари. Беа емитувани обични акции за 100 милиони и привилегирани акции за 106 милиони. На овие последниве се исплатуваше дивиденда во 1900-1907 година: 48,48,45,44,36,40,40,40%, вкупно 467 милиони долари. Од 1882 до 1907 година чистата добивка изнесуваше 889 милиони долари; од тоа 606 милиони се исплатени како дивиденда, а остатокот отиде во резервен капитал.“ „Во сите претпријатија од трустот за челик (United States Steel Corporation) иаше во 1907 година не помалку од 210 180 работници и службеници. Најкрупното претпријатие од германската рударска индустрија, Гелзенкирхенското рударско друштво (Gelsenkirchener Bergwerksgesellschaft) имаше во 1908 година 46 048 работници и службеници.“ Уште во 1902 година трустот за челик произведуваше 9 милиони тони челик. Неговото производство на челик изнесуваше во 1901 година 66,3% а во 1908 година 56,1% од целокупното производство на челик во Соединетите држави; добивањето на руда 43,9% и 46,3%, за истите години.

Извештајот на американската владина комисија за трустовите вели: „Нивната надмоќ над конкурентите се базира врз крупните размери на нивните претпријатија и на нивната превосходно поставена техника. Тутунскиот труст од самото свое основање ги вложуваше сите усилби кон тоа во широки размери да го замени насекаде рачниот труд со машински. За таа цел ги купуваше сите патенти што има каква и да било врска со преработката на тутунот и за тоа потроши огромни суми. Многу патенти во почетокот беа неупотребливи, и нив мораа да ги дотеруваат инженерите на работа во тој труст. Кон крајот на 1906 година беа создадени две филијални друштва исклучиво со цел да купуваат патенти. За истата цел трустот создаде свои леарници, фабрики за машини и работилници за поправка. Едно од тие претпријатија, во Бруклин, запослува просечно 300 работници; тука се вршат експерименти со пронајдоците за производството на цигари, мали цигари, бурмут, станиол за пакување, кутии итн.; тука, значи се усовршуваат пронајдоците.“ „И другите трустови имаат кај себе таканаречени developing engineers (инженери за развивање на техниката), чија задача е да пронаоѓаат нови методи на производството и да ги испитуваат техничките подобрувања. Трустот за челик им плаќа на своите инженери и работници високи преми за пронајдоците што можат да ја усовршат техниката или да ги намалат трошоците на производството.“

На сличен начин е организирана работата над техничките подобрувања во германската крупна индустрија, на пример, во хемиската, која во последниве децении толку џиновски се разви. Процесот на концентрацијата на производството веќе во 1908 година создаде во таа индустрија две главни „групи“, кои на сој начин исто така се приближија кон монопол. Во почетокот тие групи беа „двојни сојузи“, два чифта најкрупни фабрики, секоја со капитал од 20-21 милион марки: од една страна, бившата Мајстерова фабрика во Хост и фабриката на Касел во Франкфурт на Мајна, од друга страна, фабриката за анилин и сода во Лудвигсхафен бившата Баерова фабрика во Елберфелд. Тогаш тие групи – едната во 1905 година, другата во 1908 година – склучија спогодба секоја со уште една крупна фабрика, Настанаа два „тројни сојузи“, со капитал од 40-50 милиони марки секој, и меѓу тие „сојузи“ веќе почнаа „зближување“, “спогодување“ за цените итн.

Конкуренцијата се претвора во монопол. Резултат е џиновски напредок кон обоштествување на производството. Посебно се обопштествува и процесот на техничките пронајдоци и усовршувања.
Тоа веќе е нешто сосем друго одошто старата слободна конкуренција на распрснатите капиталисти, кои не знаат ништо еден за друг и кои произведуваат за продажба на непознатиот пазар. Концентрацијата дојде до таму што може да се изврши приближна процена на сите извори на суровини (на пример, наоѓалиштата на железна руда) во дадената земја, и дури, како што ќе видиме, во низа земји, во целиот свет. Таквата проценка не само што се врши туку тие извори се приграбуваат во едни раце од џиновските монополистички сојузи. Се врши приближна проценка на капацитетите на пазарот што меѓу себе, според договор, тие сојузи го „делат“. Се монополизира квалификуваната работна сила, се најмуваат најдобрите инженери, се приграбуваат патиштата и сообраќајните средства – железниците во Америка, парабродските друштва во Европа и во Америка. Во својот империјалистички стадиум капитализмот сосем доведува до најсестрано обопштествување на производството, тој, така да се каже, ги вовлекува капиталистите против нивната волја и свест, во некој нов општествен поредок, во преоден поредок од полна слобода на конкуренцијата кон полно обопштествување.

Производството станува општествено, но присвојувањето останува приватно. Општествените средства за производство остануваат приватна сопственост на мал број лица. Општите рамки на формално признаваната слободна конкуренција остануваат, а гнетот на мал број монополисти над останатото население станува сто пати потежок, почувствителен, понеподнослив.

Германскиот економист Кестнер и посвети посебно дело на „борбата помеѓу картелите и аутсајдерите“, т.е. на оние капиталисти што не влегуваат во картел. Тој го нарече тоа дело „Принудување кон организација“, додека би требало да се говори, се разбира, за да не се разубавува капитализмот, за принудување да им се потчинат на сојузите на монополите. Поучно е да се фрли поглед макар само на листата на оние средства од современата, најнова, цивилизирана борба за „организација“ кон која прибегнуваат сојузите на монополистите: 1) лишување од суровини (… „еден од најважните начини на принудување да се стапи во картел“); 2) лишување од работна сила со помошта на „алијансите“ (т.е. со спогодбите помеѓу капиталистите и работничките сојузи за тоа овие да примаат на работа само во картелизираните претпријатија); 3) лишување од превоз; 4) лишување од пазарот; 5) договор со купувачот дека овој ќе стапува во трговски врски исклучиво со картелите; 6) планско соборување на цените (за да се упропастат „аутсајдерите“, т.е. претпријатијата што не им се потчинуваат на монополистите, се трошат милиони за тоа да се продава некое време под цената на чинењето: во индустријата на бензин имаше примери за намалување на цените од 40 на 22 марки, т.е. речиси наполу; 7) лишување од кредит; 8) објавување бојкот.

Ова повеќе не е конкурентска борба помеѓу ситни и крупни, технички заостанати и технички напредни претпријатија. Ова е од страна на монополистите задушување на оние што не му се потчинуваат на монополот, на неговиот гнет, на неговиот произвол. Еве како тој процес се одразува во свеста на буржоаскиот економист:

„Дури и во областа на чисто стопанската дејност – пишува Кестнер, – доаѓа до извесно изместување од трговска дејност во поранешна смисла кон организаторско-шпекулативна. Најголем успех постига не трговецот кој врз основа на своето техничко и трговско искуство најдобро ги разбира потребите на купувачите, кој умее да го најде и, така да се каже, да го „открие“ бараното, што се наоѓа сѐ уште во скриена состојба, туку шпекулативниот гениј (?!), кој умее однапред да пресмета или барем однапред да го почувствува организациониот развиток, можноста за извесни врски помеѓу одделните претпријатија и банките…“

Преведено на човечки јазик тоа значи: развитокот на капитализмот дојде дотаму што производството на стоки, иако тоа како и порано „владее“ и се смета за основа на целото стопанство, фактички веќе е поткопано, па главните профити и извлекуваат „гениите“ на финансиските махинации. Во основата на тие махинации и измами лежи обопштествувањето на производството, но џиновскиот напредок на човештвото, кое со трудот дојде до тоа обопштествување, им оди во прилог на… шпекулантите. Подолу ќе видиме како „врз таа основа“ еснафско-реакционерната критика на капиталистичкиот империјализам мечтае за враќање назад, кон „слободната“, „мирна“, „чесна“ конкуренција.

„Трајното зголемување на цените како резултат на образувањето на картелите – вели Кестнер – досега се забележуваше само кај најважните средства за производство, особено кај камениот јаглен, железото, калиумот; и обратно – никогаш не се забележуваше кај готовите производи. Зголемувањето на рентабилноста што е во врска со тоа, се ограничуваше исто така на индустријата која произведува средства за производство. Ова посматрање треба уште да се дополни со тоа што индустријата која преработува суровини (а не полуфабрикати) не само што извлекува користи во форма на високи профити, благодарејќи на образувањето на картелите, на штета на индустријата што се занимава со понатамошната преработка на полуфабрикати, туку спрема таа индустрија дојде и во извесен однос на господство, што го немаше во времето на слободната конкуренција.“

Зборовите што ги подвлековме ја покажуваат онаа суштина на работите така што нерадо и ретко ја признаваат буржоаските економисти и од која така усрдно настојуваат да се извлечат и во која толку не сакаат да влегуваат денешните бранители не опортунизмот со К. Кауцки на чело. Односот на господството и со него сврзаното насилство – ете што е типично за „најновата фаза во развитокот на капитализмот“, ете што мораше, неизбежно да произлезе и што произлезе од образувањето на семоќните економски монополи.

Ќе приведеме уште еден пример на господарење на картелите. Таму каде што може да се приграбат во свои раце или главните извори на суровини, никнувањето на картелите и образувањето на монополите е особено лесно. Но би било погрешно да се мисли дека монополите не никнуваат и во другите индустриски гранки, во кои приграбувањето на изворите на суровини е неможно. За цементната индустрија суровини има насекаде. Но и таа индустрија во Германија е силно картелизирана. Фабриките се обединија во синдикати по области: јужно-германски, рајнско-вестфалски итн. Утврдени се монополни цени: 230-280 марки за вагон, додека цената на чинењето изнесува 180 марки! Претпријатијата даваат 12-16 отсто дивиденда, при што не треба да се заборави дека „гениите“ на современата шпекулација умеат во своите џебови да канализираат големи суми профит освен она што се дели како дивиденда. За да ја отстранат конкуренцијата од индустријата што носи толку профит, монополистите прибегнуваат дури и кон трикови: шират лажни гласови за лоша положба на индустријата, печатат анонимни огласи во весниците: „Капиталисти! Одбегнувајте да вложувате капитали во цементната индустрија“; најпосле, ги купуваат претпријатијата од „аутсајдерите“ (т.е. од оние што не учествуваат во синдикатите), им плаќаат „отштета“ од 60-80-150 илјади марки. Монополот си го расчистува патот насекаде и на сите можни начини, почнувајќи од „скромното“ плаќање отштета, па сѐ до американската „употреба“ на динамит против конкурентот.

Отстранувањето на кризите со помош на картелите е приказна на буржоаските економисти, кои сакаат на секој начин да го разубават капитализмот. Напротив, монополот што се создава во некои индустриски гранки ја зајакнува и ја заострува хаотичноста што му е својствена, општо земено на целото капиталистичко производство. Несразмерот во развитокот на земјоделството и индустријата, карактеристичен за капитализмот воопшто, станува уште поголем. Привилегираната положба што ја има најсилно картелизираната, таканаречената тешка индустрија, особено јагленот и железото доведува во другите индустриски гранки „до уште поголемо немање план“, како што признава Јајделс, автор на една од најдобрите работи за „односот на германските крупни банки спрема индустријата.“
„До колку народното стопанство е поразвиено, – пишува Лифман, безобѕирен бранител на капитализмот, – до толку тоа повеќе се обрнува кон порискантните или странските претпријатија, кон такви што бараат долго време за својот развиток или, најпосле, кон такви што имаат само локално значење“. Сѐ поголемиот ризик е сврзан, на крајот на краиштата, со џиновскиот растеж на капиталот, кој, така да се каже, се прелева, истечува во странство итн. А наедно со тоа сѐ побрзиот растеж на техниката носи со себе сѐ повеќе елементи на несразмер помеѓу различни страни од народното стопанство, на хаотичност, кризи. „Веројатно – принуден е да признае истиот Лифман – во блиска иднина човештвото го чекаат одново големи пресврти во областа на техниката што ќе имаат влијание и врз организацијата на народното стопанство“… електрицитетот, воздухопловството… „Обично и по општо правило во такви времиња на коренити економски промени се развива силна шпекулација“.
А кризите – од секаков вид, најчесто економските, но не само економски – од своја страна ја зголемуваат во огромни размери тенденцијата кон концентрација и кон монопол. Еве го вонредно поучното резонирање на Јајделс за значењето на кризата од 1900 година, криза која, како што знаеме, изигра улога на пресвртна точка во историјата на најновите монополи:
„Кризата од 1900 година затече освен џиновските претпријатија во главните индустриски гранки уште многу претпријатија со организација која по денешните сфаќања е застарена, „чисти“, (т.е. некомбинирани) претпријатија“, „што ги крена во височина бранот на индустрискиот полет. Паѓањето на цените и намалувањето на побарувачката ги доведоа тие „чисти претпријатија во катастрофална положба, која воопшто не ги засегна комбинираните џиновски претпријатија или ги засегна сосема кратко време. Поради тоа кризата од 1900 година доведе во неспоредливо поголема мера до индустриска концентрација одошто кризата од 1873 година; оваа вистина изврши извесна селекција на најдобрите претпријатија, но при тогашното ниво на техниката таа селекција не можеше да доведе до монопол на претпријатијата кои успеаја победоносно да излезат од кризата. Токму таков траен монопол, и тоа во голема степен, имаат џиновските претпријатија од денешната црна металургија и електричната индустрија, благодарејќи на својата многу сложена техника, на својата широко спроведена организација, на моќта на својот капитал, а потоа во помала степен и претпријатијата од индустријата за машини, извесни гранки од металската индустрија, сообраќајот итн.“

Монопол – тоа е последниот збор од „најновата фаза во развитокот на капитализмот“. Но нашите претстави за вистинската сила и значење на современите монополи би биле крајно недоволни, неполни, пренамалени, ако не ја земеме предвид улогата на банките.

БАНКИТЕ И НИВНАТА НОВА УЛОГА

Основна и првобитна операција на банките е посредување при плаќањата. Во врска со тоа банките го претвораат неактивниот паричен капитал во активен, т.е. таков што донесува профит, ги собираат сите можни парични доходи и ѝ ги ставаат на располагање на капиталистичката класа.

Со развитокот на банкарството и неговата концентрација во мал број установи, банките прерастуваат од скромната улога на посредници во семоќни монополисти што располагаат речиси со целиот паричен капитал на сите капиталисти и на ситните стопанственици, а исто така и со поголемиот дел од средствата за производство и изворите на суровини во дадената земја и во цела низа земји. Тоа претворање на многубројните скромни посредници во грст монополисти претставува еден од основните процеси на прерастувањето на капитализмот во капиталистички империјализам, и затоа во прв ред треба да се задржиме на концентрацијата на банкарството.

Во 1907/8 година влоговите на сите акционерски банки во Германија со капитал од над 1 милион марки изнесуваа 7 милијарди марки; во 1912/13 – веќе 9,8 милијарди. За пет години зголемување од 40% при што од тие 2,8 милијарди зголемувањето од 2,75 милијарди отпаѓа на 57 банки со капитал од над 10 милиони марки. Распределувањето на влоговите меѓу големите и малите банки било вакво:

Малите банки се истиснати од крупните, од кои сѐ на сѐ девет ја концентрираат речиси половината од сите влогови. А овде уште не е земено предвид многу нешто, на пример претворањето на цела низа мали банки во фактички филијали на крупните итн., за кое подолу ќе стане збор.

Кон крајот на 1913 година Шулце-Геверниц ги оценуваше влоговите кај 9 крупни берлински банки на 5,1 милијарди марки од вкупната сума од околу 10 милијарди. Земајќи ги предвид не само влоговите, туку целиот банковен капитал, истиот автор пишуваше: „Кон крајот на 1909 година 9 крупни берлински банки, заедно со здружените со нив банки, управуваа со 11,3 милијарди марки, т.е. со околу 83% од вкупната сума на германскиот банковен капитал. „Германската банка („Deutsche Bank“), која, заедно со здружените со неа банки, управува со сума од околу 3 милијарди марки, претставува, напоредно со пруската дирекција на државните железници, најкрупна – и при тоа вонредно децентрализирана – акумулација на капиталот во стариот свет.“

Го подвлековме укажувањето на „здружените“ банки, зашто тоа се однесува на една од најважните карактеристични особености на најновата капиталистичка концентрација. Крупните претпријатија, особено банките, не само што директно ги голтаат ситните, туку и ги „присоединуваат“ кон себе, ги потчинуваат, ги вклучуваат во „својата“ група, во својот „концерн“ – како што гласи техничкиот термин – по пат на „учество“ во нивниот капитал, по пат на купување или размена на акциите, со системот на кредитирање итн., итн. Професор Лифман му посвети цел огромен „труд“ од половина илјада страни на опишувањето на современите „друштва за учество и финансирање“ – за жал, додавајќи кон често непроверениот суров материјал „теоретски“ расудувања од многу лош квалитет. До каков резултат, во смисла на концентрацијата, доведува тој систем на „учества“, најдобро е покажано на делото на банкарскиот „функционер“ Рисер за германските крупни банки. Но пред да преминеме кон неговите податоци, ќе приведеме еден конкретен пример од системот на „учества“.

„Групата“ на „Германската банка“ е една од најкрупните, ако не и најкрупна од сите групи големи банки. За да ги земеме предвид главните нишки со кои меѓусебно се поврзани сите банки од таа група, треба да се разликува „учеството“ од прв, втор и трет степен или, што е исто, зависноста (на помалите банки од „Германската банка“) од прв, втор и трет степен. Се добива следнава слика:

Во 8 банки од „прв степен на зависност“, потчинети на „Германската банка“ „од време на време“ влегуваат три странски банки: една австриска (виенскиот „Банкарски сојуз“ – „Bankverein“) и две руски (Сибирската трговска и Руската банка за надворешна трговија). Во групата на „Германската банка“ сѐ на сѐ влегуваат, директно и индиректно, наполно или делумно, 87 банки, а вкупната сума на капиталот, свој и туѓ, со кој располага групата, се оценува на 2-3 милијарди марки.

Јасно е дека банката што стои на чело на таквата група и која склучува договори со половина дузина други банки, кои многу не заостануваат зад неа, со цел да се изведуваат особено големи и доходни финансиски операции, како што се државните заеми, веќе ја надраснала улогата на „посредник“ и се претворила во сојуз на грст монополисти.

Со каква брзина токму кон крајот на XIX и почетокот на XX век напредуваше концентрацијата на банкарството во Германија, се гледа од следните податоци на Рисер, што ги даваме во скратена форма:

Гледаме колку брзо израснува густата мрежа канали што ја опфаќаат целата земја, ги централизираат сите капитали и парични приходи, ги претвораат илјади и илјади раздробени стопанства во едно општонационално капиталистичко, а потоа и светскокапиталистичко стопанство. „Децентрализацијата“ за која во горенаведениот цитат говореше Шулце-Геверниц од името на денешната буржоаска политичка економија, всушност се состои во потчинување кон еден центар на сѐ поголем и поголем број стопански единици кои порано биле релативно „самостојни“ или, поточно, локално (месно) ограничени. Всушност, значи, тоа е централизација, јакнење на улогата на значењето, на силата на монополистичките џинови.

Во постарите капиталистички земји таа „банкарска мрежа“ е уште погуста. Во Англија со Ирска во 1910 година бројот на филијалите на сите банки беше 7.151. Четири крупни банки имаа секоја над 400 филијали (од 447 до 689), потоа уште 4 над 200 и 11 над 100.
Во Франција, трите најкрупни банки: Crеdit Lyonnais, Comptoir National и Societe Generale ги развиваа своите операции и мрежата на своите филијали вака:

За карактеристика на „врските“ на современата крупна банка Рисер приведува податоци за бројот на писмата што ги пратило и примило „Дисконтното друштво“ („Disconto-Gesellschaft“), една од најголемите банки во Германија и во целиот свет (нејзиниот капитал во 1914 година се качи на 300 милиони марки):

Во крупната париска банка „Лионски кредит“ бројот на текуштите сметки се качи од 28.535 во 1875 на 633.539 во 1912 година.

Овие прости цифри покажуваат можеби понагледно одошто другите расудувања како со концентрацијата на капиталот и со порастот на банкарскиот промет од основата се менува значењето на банките. Од расцепканите капиталисти настанува еден колективен капиталист. Водејќи текушти сметки за неколку капиталисти, банката како да врши чисто техничка, исклучиво помошна операција. А кога таа операција израснува до џиновски размери, тогаш се покажува дека грст монополисти ги потчинува под себе трговските и индустриските операции на целото капиталистичко општество, добивајќи можност – преку врските на банките, преку текуштите сметки и другите финансиски операции – отпрвин точно да се известува за состојбата на работите кај поодделни капиталисти, потоа да ги контролира, да влијае врз нив по пат на проширување или стеснување, олеснување или отежнување на кредитите, и на крај наполно да ја определува нивната судбина, да ја определува нивната рентабилност, да ги лишува од капиталот или да им овозможува брзо и во огромни размери да го зголемуваат својот капитал итн.

Пред малу го спомнавме капиталот од 300 милиони марки на „Дисконтното друштво“ во Берлин. Тоа зголемување на капиталот на „Дисконтното друштво“ беше една од епизодите на борбата за хегемонија помеѓу двете најголеми берлински банки „Германската банка“ и „Дисконтното друштво“. Во 1870 година првата уште беше нова и имаше капитал од сѐ на сѐ 15 милиони, втората од 30 милиони. Во 1908 година првата имаше капитал од 200 милиони, втората од 170 милиони. Во 1914 година првата го покачи капиталот на 250 милиони, втората по пат на фузија со друга првокласно крупна банка „Шафхаузенската сојузна банка“, на 300 милиони. И, се разбира, таа борба за хегемонија се води напоредно со сѐ почестите и поцврсти „спогодби“ помеѓу обете банки. Еве, какви заклучоци им наметнува тој ток на развиток на специјалистите за банкарство, кои гледаат на економските прашања од гледиштето кое никако не ги минува рамките на најумерено и најакуратно буржоаско реформаторство:
„Другите банки ќе тргнат по истиот пат“ – пишуваше германското списание „Банка“ по повод зголемувањето на капиталот на „Дисконтното друштво“ на 300 милиони – „и од 300 луѓе кои денес економски ја управуваат Германија со време ќе останат 50,25 или уште помалку. Не може да се очекува дека најновото движење за концентрација ќе се ограничи само на банкарството. Тесните врски помеѓу поодделни банки, природно, доведуваат и до зближување на индустриските концерни на кои тие банки им се покровители… Еден убав ден ќе се разбудиме, и пред нашите вчудовидени очи ќе се покажат само трустови; пред нас ќе стои неопходноста да ги замениме приватните монополи со државни монополи. И при сето ова, ние немаме ништо што да си префрлиме друго освен за тоа што сме пуштиле слободно движење на развитокот на нештата, малу забрзано од акцијата“.

Еве пример за беспомошноста на буржоаската публицистика, од која буржоаската наука се разликува само со помала искреност и со стремеж да се заташка суштината на работите, со прикривање на шума со дрвјата. „Да се вчудовидува“ пред последиците на концентрацијата, да ѝ се „префрлува“ на владата на капиталистичка Германија или на капиталистичкото „општество“ („ние“), да се плаши од „забрзувањето“ на концентрацијата заради воведувањето на акциите, како што еден германски специјалист „за картелите“, Чиршки, се плаши од американските трустови и ги „претпочита“ германските картели, зашто тие божем не можеле „така претерано да го забрзуваат техничкиот и економскиот прогрес како трустовите“ – зарем тоа не е беспомошност?

Но фактите остануваат факти. Во Германија нема трустови, туку има „само“ картели, но неа ја управуваат најмногу 300 магнати на капиталот. И нивниот број постојано се намалува. Во секој случај, банките во сите капиталистички земји, при сите варијанти на законодавството за банките – многукатно го зајакнуваат и го забрзуваат процесот на концентрацијата на капиталот и образувањето на монополите.

„Банките создаваат во општествени рамки форма, но токму само форма, на општо книговодство и општа распределба на средствата за производство“, – пишуваше Маркс пред половина век во „Капитал“ (рус. прев., том III, дел II, стр. 144). Приведените податоци за порастот на банковниот капитал, за зголемувањето на бројот на филијалите и менувачниците на најкрупните банки, бројот на нивните текушти сметки итн., ни го покажуваат конкретно тоа „општо книговодство“ на целата капиталистичка класа и дури не само на капиталистичката, зашто банките ги собираат, макар и само за некое време, сите можни парични приходи и од ситните стопанственици и од службениците и од незначајниот горни слој работници. „Општата распределба на средствата за производство“, – ете што расте од формална страна, од современите банки, од кои некои три до шест најкрупни банки во Франција, шест до осум во Германија, располагаат со милијарди и милијарди. Но по својата содржина таа распределба на средствата за производство никако не е „општа“, туку приватна, т.е. сообразена со интересите на крупниот – и во прв ред најкрупниот, монополистичкиот – капитал, кој дејствува во условите во кои маса од населението живее гладувајќи, во кои целиот развиток на земјоделството безнадежно заостанува зад развитокот на индустријата, а во индустријата „тешката индустрија“ го собира данокот од сите други нејзини индустриски гранки.

Во обопштествувањето на капиталистичкото стопанство на банките почнуваат да им конкурираат штедилниците и поштенските установи, кои сѐ повеќе „децентрализирани“ т.е. зафаќаат во својот круг на влијание поголем број краишта, поголем број зафрлени места, пошироки кругови од населението. Еве податоци што ги собрала една американска комисија по прашањето за напоредниот развиток на влоговите во банките и во штедилниците:

Плаќајќи 4 и 4 ¼ % на влоговите, штедилниците се принудени да бараат каде „доходно“ ќе го пласираат својот капитал, да се впуштаат во менични, хипотекарни и други операции. Границите меѓу банките и штедилниците „сѐ повеќе се бришат“. Трговските комори, на пример, во Бохум и Ерфурт, бараат на штедилниците да им се „забрани“ да вршат „чисто“ банковни операции како што е есконт меницата, бараат да се ограничи „банковната“ дејност на поштенските установи. Банкарските асови како да се плашат државниот монопол да не им се прикраде од онаа страна од која не го очекуваат. Но, се разбира, таа бојазан не ги минува рамките на конкуренцијата, така да се рече, на двата шефови на одделенија во една канцеларија. Зашто, од една страна, со капиталите во милијарди на штедилниците на крајот на краиштата располагаат фактички тие исти магнати на банковниот капитал, а од друга страна, државниот монопол во капиталистичкото општество само е средство за зголемување и осигурување на приходите на милионерите од оваа или онаа индустриска гранка кои се наоѓаат пред банкротирање.

Сменувањето на стариот капитализам, со господството на слободната конкуренција, од страна на новиот капитализам, со господството на монополот, се изразува, помеѓу другото, во опаѓањето на значењето на берзата. „Берзата – пишува списанието „Банка“ – одамна престана да биде неопходен посредник во прометот, како што беше порано, кога банките уште не можеа најголемиот дел од емитуваните вредносници да ги пласираат меѓу своите клиенти“.

„Секоја банка е берза’ – тој современ термин содржи до толку повеќе вистина до колку е банката покрупна, до колку повеќе напредува концентрацијата во банкарството“. „Ако порано, во седумдесеттите години, берзата со своите младешки ексцеси“ („фина“ алузија на берзанскиот крах од 1873 г., на гриндерските скандали (21) итн.), „ја отвораше епохата на индустријализација на Германија, денес банките и индустријата можат „самостојно да се расправаат“. Господството на нашите крупни банки над берзата … не е ништо друго, туку израз на наполно организираната германска индустриска држава. Ако со тоа се стеснува областа на дејствувањето на економските закони кои функционираат автоматски и извонредно се проширува областа на свесното регулирање по пат на банките, тогаш во врска со тоа неизмерно расте национално-економската одговорност на малиот број раководни лица“ – така пишува германскиот професор Шулце-Геверниц, апологет на германскиот империјализам, авторитет за империјалистите од сите земји, кој настојува да ја заташка „ситницата“, имено, дека тоа „свесно регулирање“ по пат на банките се состои во пљачкосување на луѓето од страна на грст „наполно организирани“ монополисти. Задачата на буржоаскиот професор не е да ја покаже целата механика, не е да ги разобличува сите махинации на банковните монополисти, туку нив да ги разубавува.

Токму така и Рисер, уште поавторитетен економист и банкарски „работник“, се извлекува, со фрази кои ништо не кажуваат, од фактите што е невозможно да се негираат: „Берзата се повеќе го губи безусловно неопходното својство за целото стопанство и за прометот на вредносниците, да биде не само најточен инструмент за мерење, туку и речиси автоматски регулатор на економските движења што се слеваат во неа“.

Со други зборови: стариот капитализам, капитализмот на слободната конкуренција, со регулаторот што му е безусловно потребен, берзата, оди во минатото. Му дојде на смена новиот капитализам, што носи јасни црти на нешто преодно, некаква смеса на слободната конкуренција и монополот. Природно се наметнува прашање: кон што „преминува“ тој најнов капитализам, но буржоаските научници се плашат да го постават тоа прашање.

„Пред триесет години, капиталистите меѓу кои постоеше слободната конкуренција вршеа 9/10 од онаа стопанска работа која не спаѓа во областа на физичкиот труд на „работниците“. Денес чиновниците вршат 9/10 од таа економска интелектуална работа. Банкарството стои на чело на тој развиток“. Ова признание од Шулце-Геверниц повторно и пак доведува до прашањето – во што преминува најновиот капитализам, капитализмот во својот империјалистички стадиум.

Меѓу малиот број банки, кои поради процесот на концентрацијата остануваат на чело на целото капиталистичко стопанство, природно сѐ повеќе се оцртува и јакне стремежот кон монополистичка спогодба, кон труст на банките. Во Америка – не девет, туку двете најкрупни банки, на милијардерите Рокфелер и Морган, владеат над капитал од 11 милијарди марки. Голтнувањето на „Шафхаузентската сојузна банка“ од страна на „Дисконтното друштво“ во Германија, кое го споменавме погоре, ја предизвика оваа оценка на „Франкфуртски весник“, орган на берзанските интереси:
„Со порастот на концентрацијата на банките се стеснува кругот на установите на кои воопшто им е можно да се обратат за кредит, поради што зајакнува зависноста на крупната индустрија од малиот број банкарски групи. При тесната врска меѓу индустријата и финансискиот свет, слободата на движењето на индустриските друштва што имаат потреба од банковен капитал, се стеснува. Затоа крупната индустрија со неопределени чувства гледа на поголемото трустизирање (обединување или претворање во трустови) на банките; навистина, не еднаш веќе имавме можност да забележиме никулци на извесни спогодби помеѓу одделни концерни на големите банки, спогодби што се сведуваат на ограничување на конкуренцијата“.

Повторно и пак – последен збор во развитокот на банкарството е монополот.

Што се однесува до тесната врска помеѓу банките и индустријата, токму во оваа област можеби најочигледно се пројавува новата улога на банките. Кога банката ќе ги есконтира мениците од даден капиталист, му отвора текушта сметка итн., тие операции, земени посебно, ни за јота не ја намалуваат самостојноста на тој капиталист, и банката останува во скромната улога на посредник. Но кога тие операции се сѐ почести и попостојани, кога банката „собира“ во свои раце капитали од огромни размери, кога водењето на текуштата сметка на дадениот капиталист ѝ овозможува на банката – а тоа е и случај – сѐ поподробно и пополно запознавање со економската положба на нејзиниот клиент, се добива како резултат сѐ пополна зависност на индустрискиот капитал од банките.

Наедно со тоа се развива, така да се рече, персонална унија на банките и најкрупните индустриски и трговски претпријатија, спојување на едните и другите по пат на владеење акции, по пат на влегување на директорите на банките во надзорните одбори (или управните одбори) на трговските и индустриските претпријатија, и обратно. Германскиот економист Јајделс собрал многу подробни податоци за тој вид на концентрација на капиталите и претпријатијата. Шесте најкрупни берлински банки биле преку своите директори застапени во 344 индустриски друштва, а преку своите членови на управниот одбор уште во 407, вкупно 751 друштво. Во 289 друштва тие имале или по два члена во надзорните одбори, или претседателските места. Меѓу тие трговски и индустриски друштва среќаваме најразнообразни индустриски гранки – и осигурување, и сообраќај, и ресторани, и театри, и уметнички занаети итн. Од друга страна, во надзорните одбори на тие шест банки имало (во 1910 г.) 51 крупен индустријалец, меѓу нив директорот на фирмата Круп, директорот на гигантското парабродско друштво „Hapag“ (Hamburg-Amerika) итн., итн. Секоја од тие шест банки учествувала од 1895 до 1910 во емисијата на акциите и облигациите за повеќе стотици индустриски претпријатија и тоа: од 281 до 419.
„Персоналната унија“ на банките и индустријата се дополнува од „персоналната унија“ и на едните и на другите друштва со владата. „Местата на членови на надзорните одбори – пишува Јајделс – доброволно им се даваат на лица со звучни имиња, а исто така и на бивши државни чиновници кои можат да направат не мали олеснувања(!!) во односите со властите“ … „Во надзорниот одбор на крупна банка обично среќаваш член на парламентот или член на берлинската општинска управа“.

Изградувањето и разработувањето на, така да се рече, крупнокапиталистичките монополи, напредува, спрема тоа, со полна пареа по сите „природни и „натприродни“ патишта. Систематски се развива извесна поделба на трудот помеѓу неколку стотици финансиски кралеви на современото капиталистичко општество:
„Во чекор со тоа проширување на полето на дејноста на одделни крупни индустријалци“, (кои влегуваат во управните одбори на банките итн.), „и со ограничувањето на провинциските директори на банките на еден определен индустриски округ оди извесен пораст на специјализацијата на раководителите на крупните банки. Таквата специјализација е можна воопшто само при големи размери на целото банкарско претпријатие и посебно на неговите индустриски врски. Оваа поделба на трудот се врши во две насоки: од една страна, односите со индустријата како целост му се доверуваат на еден од директорите како негово специјално подрачје; од друга страна, секој директор зема врз себе надзор над одделни претпријатија или групи претпријатија блиски по браншата или по интересите“…(Капитализмот веќе израсна до организиран надзор над одделни претпријатија)… „Специјалноста на еден е германската индустрија, понекогаш дури само западногерманската“, (западна Германија индустриски е најразвиениот дел на Германија), „на други – односите спрема државите и индустријата во странство, информации за личноста на индустријалците итн., берзанските работи итн. Освен тоа, секој од директорите на банките често добива во надлежност одреден крај или одредена индустриска гранка; еден работи главно во надзорните одбори на електричните друштва, друг во хемиските фабрики, пиварниците или фабриките за шеќер, трет во неколку изолирани претпријатија, а освен тоа уште и во надзорниот одбор на осигурителните друштва… Со еден збор, несомнено е дека кај крупните банки, со порастот на размерите и разнообразноста на нивните операции, се развива сѐ поголема поделба на трудот помеѓу раководителите, со цел (и резултат) тие донекaде да се издигнат, така да се рече, над чисто банкарските работи, да се направат поспособни за расудување и стручно разбирање на општите прашања на индустријата и специјалните прашања на одделни нејзини гранки, да се подготват за дејност во областа на индустриската сфера на влијание на банката. Тој систем на банките се дополнува со настојувањето во сопствените надзорни одбори да се избираат луѓе што ја познаваат добро индустријата: индустријалци, бивши чиновници, особено оние што служеле во железниците, во рударството“ итн.

Истородни установи, само во малку поинаква форма, среќаваме во француското банкарство. На пр., една од трите најкрупни француски банки, „Лионски кредит“, има организирано специјално „одделение за прибирање на финансиски информации“ (service des etudes francieres). Во него работат постојано повеќе од 50 инженери, статистичари, економисти, правници итн. Тоа чини од 6 до 7 стотини илјади франци годишно. Подразделено е, од своја страна, на 8 оддела: еден собира информации специјално за индустриските претпријатија, друг ја проучува општата статистика, трет – железничките и парабродските друштва, четврт – вредносните хартии, петти – финансиските извештаи итн.

Од една страна, имаме сѐ поголемо слевање или како што среќно се изрази Н.И. Бухарин, срастување на банковниот и индустрискиот капитал, а од друга страна прераснување на банките во установи навистина од „универзален карактер“. Сметаме за потребно точно да приведеме што вели по тоа прашање Јајделс, автор кој најдобро од сите го изучил тоа прашање:
„Како резултат од разгледувањето на индустриските врски во нивната сеопфатност, го добиваме универзалниот карактер на финансиските институции што работат за индустријата. Спротивно на другите форми на банките и спротивно на барањата што се поставуваат понекогаш во литературата – дека банките мораат да се специјализираат за одредена област на работите или индустриска гранка, за да не ја изгубат почвата под нозете, – крупните банки настојуваат со индустриските претпријатија да создадат што поразнообразни врски по местото и видот на производството, се грижат да ги отстранат оние нерамномерности во распределбата на капиталот меѓу одделни краишта или индустриски гранки кои се објаснуваат со историјата на одделните претпријатија“. „Едната тенденција се состои во тоа врската со индустријата да се направи како општа појава; другата – во тоа да ја направи здрава и интензивна; двете не се остварени во шесте големи банки наполно, но веќе се остварени во значајни размери и во еднаква мера“.

Од страна на трговско-индустриските кругови неретко се слушаат жалби за „тероризмот“ од банките. И не е чудно што такви жалби се слушаат кога крупните банки „командуваат“ така како што покажува овој пример. На 19 ноември 1901 година една од таканаречените берлински д банки (имињата на четирите најкрупни банки почнуваат со буквата д) се обрнува на управата на Северозападно-средногерманскиот синдикат за цемент со ова писмо: „Од соопштението што го објавивте на 18 о.м. во тој и тој весник се гледа дека мораме да сметаме со можноста оти на општото собрание на вашиот синдикат кое ќе се одржи на 20 о.м., ќе бидат донесени решенија кои во вашето претпријатие можат да доведат до измени неприемливи за нас. Затоа, ние, за голема жал, сме принудени да ви го прекратиме кредитот што досега го користевте… Но ако на тоа општо собрание не бидат донесени решенија неприемливи за нас и ако во таа смисла за во иднина ни се дадат соодветни гаранции, готови сме да стапиме со вас во преговори за отворање нов кредит“.

Всушност, тоа се истите оние жалби на ситниот капитал поради угнетувањето од страна на крупниот, само што овде во редот на „ситните“ западнал цел синдикат! Старата борба помеѓу ситниот и крупниот капитал се обновува на нов, далеку повисок степен на развитокот. Јасно е дека милијардните претпријатија на крупните банки можат и техничкиот напредок да го движат напред со средствата што не можат никако да се споредат со поранешните. Банките, на пример, создаваат специјални друштва за технички истражувања, од чии резултати се користат, се разбира, само „пријателските“ индустриски претпријатија. Овде спаѓа „Друштвото за проучување на прашањето за електричните железници“, „Централното биро за научно-технички истражувања“ итн.

И самите раководители на крупните банки не можат да не видат дека се создаваат некои нови услови на народното стопанство, но тие се беспомошни пред нив.

„Кој го посматрал последниве години“, – пишува Јајделс – сменувањето на директорите и членовите на надзорните одбори од крупните банки, тој не можел да забележи како постепено власта преминува во рацете на лицата кои како неопходна и сѐ поактуелна задача на крупните банки го сметаат активното мешање во општиот развиток на индустријата, при што меѓу тие лица и старите директори доаѓа до разидувања врз деловна, а често и врз лична база. Всушност, се работи за тоа дали банките, како кредитни установи, не трпат штета од тоа мешање на банките во индустрискиот процес на производството, дали тие не ги жртвуваат солидните принципи и сигурната добивка за љубов на дејност која нема ништо заедничко со посредувањето при добивањето на кредити и која банката ја доведува во област во која му е таа повеќе одошто порано потчинета на слепото господство на индустриската конјунктура. Така зборуваат многумина од старите раководители на банките, а повеќето млади го сметаат активното мешање во прашањата на индустријата за иста нужност како и онаа што заедно со модерната крупна индустрија, ги роди и крупните банки и денешната индустриска банковна работа. Обете страни се согласуваат само во тоа дека за новава дејност на крупните банки уште не постојат ни цврсти принципи ни конкретна цел.

Стариот капитализам го одживеа своето. Новиот претставува премин кон нешто. Да се најдат „цврсти принципи и конкретна цел“ за „измирување“ на монополот и слободната конкуренција, се разбира, е безнадежна работа. Признанието на практичарите звучи сосем поинаку одошто официјалното воспевање на убавините на „организираниот капитализам“ од страна на неговите апологети од типот на Шулце-Геверниц, Лифман и ним сличните „теоретичари“.

Во кое време паѓа дефинитивното воведување на „новата дејност“ на крупните банки – на тоа важно прашање наоѓаме доста точен одговор кај Јајделс:
„Врските меѓу банките и индустриските претпријатија, со нивната нова содржина, нови форми и нови органи, имено со крупните банки, организирани едновремено и централистички и децентралистички, одвај ако се создаваат како карактеристична стопанска појава пред деведесеттите години: во извесна смисла таа почетна точка може да се помести до 1897 година, со нејзините големи „фузии“ на претпријатијата, кои за прв пат воведуваат нови форми на децентрализирана организација со оглед на индустриската политика на банките. Таа почетна точка би можела да се помести на уште подоцнежен термин, зашто дури кризата од 1900 година џиновски го забрза процесот на концентрацијата и во индустријата и во банкарството, го зацврсти тој процес, ги претвори прв пат односите со индустријата во вистински монопол на крупните банки, ги направи тие односи значително потесни и поинтензивни“.

И така, XX век – тоа е засврт од стариот капитализам кон новиот, од господството на капиталот воопшто кон господство на финансискиот капитал.

ФИНАНСИСКИОТ КАПИТАЛ И ФИНАНСИСКАТА ОЛИГАРХИЈА

„Сѐ поголем и поголем дел од индустрискиот капитал – пишува Хилфердинг – „не им припаѓа на оние индустријалци што го употребуваат. До располагање со капитал тие доаѓаат со посредство на банката, која во однос на нив ги претставува сопствениците на тој капитал. Од друга страна, и банката мора сѐ поголем дел од своите капитали да зацврстува во индустријата. Благодарејќи на тоа, таа во сѐ поголема и поголема мера станува индустриски капиталист. Банковниот капитал – значи, капиталот во парична форма – кој на тој начин всушност е претворен во индустриски капитал, јас го нарекувам финансиски капитал“. „Финансиски капитал: капиталот со кој располагаат банките, а го користат индустријалците“.
Оваа дефиниција до толку е неполна до колку во неа не се укажува на еден од најважните моменти: имено: на порастот на концентрацијата на производството и капиталот до таа силна степен кога концентрацијата доведува и доведе до монопол. Но во целото излагање на Хилфердинг воопшто, а посебно во обете глави што ѝ претходат на главата од која е земена оваа дефиниција, се подвлекува улогата на капиталистичките монополи.

Концентрацијата на производството; монополите што израснуваат од неа; слевањето или сраснувањето на банките со индустријата – тоа е историјата на поникнувањето на финансискиот капитал и содржината на тој поим.

Сега треба да преминеме на опишување на тоа како „господарењето“ на капиталистичките монополи, во општата ситуација на стоковното производство и приватната сопственост, неизбежно станува господство на финансиската олигархија. Ќе одбележиме дека претставниците на германската – и не само на германската – буржоаска наука, како Рисер, Шулце-Геверниц, Лифман и др. се, сите до еден, апологети на империјализмот и финансискиот капитал. Тие не ја откриваат, туку ја заташкуваат и ја разубавуваат „механиката“ на образувањето на олигархијата, нејзините методи, размерите на нејзините приходи, „дозволени и недозволени“, нејзините врски со парламентите итн., итн. Тие се извлекуваат од „проклетите прашања“ со тешки, неразбирливи фрази, со повикувања на „чувство на одговорност“ на директорите на банките, со славење на „чувството на долг“ на пруските чиновници, со сериозно анализирање на детали на наполно несериозните законски проекти за „надзор“ и „регламентација“, со теоретска игра со камчиња, како што е, на пример, оваа „научна“ дефиниција до која дошол професор Лифман …„трговијата е стопанска дејност, која има за цел собирање на благата, нивно чување и нивно ставање на располагање“ (курзивот и шпацијата се од професорот)… Излегува дека трговијата постоела и кај првобитниот човек, кој уште не знаел за размената, дека таа ќе постои и во социјалистичкото општество!

Но чудовишните факти што се однесуваат до чудовишното господство на финансиската олигархија толку паѓаат в очи, што во сите капиталистички земји – и во Америка, и во Франција и во Германија – се создаде литература која стои на буржоаско гледиште, а сепак дава приближно точна слика и – се разбира, еснафска – критика на финансиската олигархија.

На прво место треба да се стави оној „систем на учества“ за кој погоре веќе беа речени неколку збора. Еве како ја опишува суштината на работата германскиот економист Хајман, кој меѓу првите, ако не и прв, обрна внимание на неа:
„Раководителот го контролира основното друштво (буквално „друштвото-мајка“); ова од своја страна владее над друштвата што зависат од него („друштвата-ќерки“), а овие последниве – над „друштвата-внуци“, итн. На тој начин може, и не со особено голем капитал, да се владее над џиновски области на производството. Всушност, ако владеењето на 50% од капиталот е секогаш доволно за контрола над акционерското друштво, тогаш на раководителот му е доволно да има само 1 милион за да може да контролира 8 милиони капитал кај „друштвата-внуци“. А ако тоа „преплетување“ оди понатаму, тогаш со 1 милион може да се контролираат 16 милиони, 32 милиони итн.“

Всушност, искуството покажува дека е доволно да се има 40% од акциите за да се дирижира со работите на акционерското друштво, зашто извесен дел раздробени, ситни акционери, практично немаат никаква можност да учествуваат на општите собранија итн. „Демократизацијата“ на владеењето на акциите, од која буржоаските софисти и опортунистичките „исто така социјалдемократи“ очекуваат (или уверуваат дека очекуваат) „демократизација на капиталот“, јакнење на улогата и значењето на ситното производство итн., всушност е еден од начините за јакнењето на моќта на финансиската олигархија. Затоа, помеѓу другото, во понапредните или постарите и „поискусни“ капиталистички земји законодавството дозволува поситни акции. Во Германија законот не дозволува акции под сумата од 1.000 марки и германските финансиски магнати со завист гледаат на Англија, во која законот дозволува акции и од една фунта стерлинг (= 20 марки, околу 10 рубли). Сименс, еден од најкрупните индустријалци и „финансиски кралеви“ на Германија, изјави на 7 јуни 1900 во Рајхстагот дека „акцијата од 1 фунта стерлинг е основата на британскиот империјализам“. Кај тој трговец забележуваме подлабоко, „помарксистичко“ разбирање на тоа што е империјализмот одошто кај еден неприличен писател кого го сметаат за основач на рускиот марксизам (22) и кој мисли дека империјализмот е лошо својство на еден од народите…

Но „системот на учества“ не му служи само на џиновското зголемување на власта на монополистите, тој покрај тоа овозможува неказнето да се вршат секакви темни и нечисти работи и да се пљачкосува публиката, зашто раководителите на „друштвото-мајка“ формално, според законот, не одговараат за „друштвото-ќерка“, кое се смета „самостојно“ и преку кое може сѐ да се „спроведе“. Еве пример што го зедов од мајската книшка на германското списание „Банка“ за 1914 година:
„Акционерското друштво на челик за пружини“ во Касел се сметаше пред неколку години за едно од најрентабилните претпријатија на Германија. Лошата управа доведе до тоа дивидендите да паднат од 15% на 0%. Како што се утврди, управата, без знаење на акционерите му дала на заем 6 милиони марки на едно од своите „друштва-ќерки“, „Хајсија“, чиј што номинален капитал изнесуваше сѐ на сѐ неколку стотини илјади марки. За тој заем, кој е речиси три пати поголем од акционерскиот капитал на „Друштвото-мајка“, во билансите на ова последново нема ни трага; од правна страна, таквото премолчување било наполно законито и можело да трае цели две години, зашто, ни еден параграф од трговското законодавство не бил со тоа нарушен. Претседателот на надзорниот одбор, кој како одговорно лице ги потпишувал лажните биланси, бил и останува претседател на Каселската трговска комора. Акционерите разбрале за тој заем на друштвото „Хасија“ дури откако, многу подоцна, се покажало дека е тој грешка“ … (требало авторот да го стави тој збор меѓу наводници) … „и кога акциите на „челикот за пружини“, поради продажбата од страна на упатените, паднаа во цената приближно за 100%…
…„Овој типичен пример на еквилибристика со билансите, сосем обична кај акционерските друштва, ни објаснува зошто управите на акционерските друштва со многу полесно срце се зафаќаат за рискантни работи одошто приватните претприемачи. Модерната техника на составување биланси не само што им овозможува ризичните работи да ги кријат од просечниот акционер, туку и им дозволува на главните заинтересирани лица да ја симинаат од себе одговорноста по пат на своевремена продажба на акциите, во случај на неуспех на експериментот, додека приватниот претприемач одговара со својата кожа за сѐ што прави…

Билансите на многу акционерски друштва прилегаат на оние од средниот век познати палимпсести, на кои најнапред требаше да се избрише напишаното за под тоа да се откријат знаците што ја даваат вистинската содржина на ракописот“ (палимпсести – пергамент на кој основниот ракопис е избришан и врз избришаниот е напишан друг текст).

„Најпростото и затоа најчесто употребуваното средство да се направат билансите непроѕирни се состои во тоа што единственото претпријатие се дели на неколку дела во форма на основање или присоединување на „друштва-ќерки“. Предимствата на тој систем од гледиштето на најразличните цели – оправдани или неоправдани – толку се очигледни, што денеска крупните друштва што директно не го прифатиле тој систем, се исклучок“.

Како пример на мошне крупно и монополистичко друштво кое најшироко се служи со тој систем, авторот го споменува прочуеното „Општо електрично друштво“ (A.E.G. за него подолу ќе зборуваме). Во 1912 година се сметаше дека тоа друштво учествува во 175-200 друштва, владеејќи, се разбира, над нив и опфаќајќи, општо, капитал од околу 1 ½ милијарди марки.

Разните правила за контрола, објавување на билансите, изработување одредени шеми за нив, установување надзор итн., со што го окупираат вниманието на публиката добронамерните – т.е. кои имаат добра намера да го бранат и да го разубавуваат капитализмот, професори и чиновници, овде не можат да имаат никакво значење. Зашто приватната сопственост е света, и никому не може да му се забрани да купува, продава, разменува акции, да ги дава во залог итн.

За тоа какви размери достигна „системот на учество“ кај крупните руски банки, можеме да судиме според податоците на Е. Агад, кој работел 15 години како чиновник во руско-кинеската банка и во мај 1914 г. објави дело под не сосема точен наслов: „Крупните банки и светскиот пазар“. Авторот ги дели крупните руски банки на две основни групи: а) на банки што работат служејќи се со „системот на учества“ и б) на „независни“ банки, при што под „независност“ произволно ја подразбира независноста од странските банки; првата група авторот ја дели на три подгрупи: 1) германско учество, 2) англиско и 3) француско, имајќи го предвид „учеството“ и владеењето на најкрупните странски банки од соодветната народност. Капиталите на банките авторот ги дели на „продуктивно“ вложувани (во трговијата и во индустријата) и „шпекулативно“ вложувани (во берзански и финансиски операции), сметајќи, со нему својственото ситнобуржоаско-реформистичко гледиште, дека божем капитализмот е можно првиот вид на вложување да се оддели од вториот и да се отстрани вториот.

Еве ги податоците на авторот:

Според овие податоци, од речиси 4 милијарди рубли што го сочинуваат „деловниот“ капитал на крупните банки повеќе од 3/4, над 3 милијарди, отпаѓа на банките кои е всушност „друштва-ќерки“ на странските банки, во прв ред на париските (прочуениот банкарски трио: Union Parisienne; Paris et Pays-Bas; Societe Generale) и берлинските (особено „Германската банка“ и „Дисконтното друштво“). Двете најкрупни руски банки: „Руската“ („Руска банка за надворешна трговија“) и „Меѓународната“ („Петроградската меѓународна трговска банка“) ги наголемија своите капитали од 1906 до 1912 од 44 на 98 милиони рубли, а резервите од 15 на 39 милиони, „работејќи во 3/4 со германски капитали“, првата банка му припаѓа на „концернот“ на берлинската „Германска банка“, втората – на берлинското “Дисконтно друштво“. Добриот Агад длабоко е индигниран од тоа што берлинските банки во своите раце го имаат мнозинството од акциите и што поради тоа руските акционери се немоќни. И, се разбира, земјата што извозува капитал го собира кајмакот: на пр., берлинската „Германска банка“, воведувајќи ги во Берлин акциите на Сибирската трговска банка, една година ги држеше во својот портфељ, а потоа ги продаде по курсот 193 за 100, т.е. речиси двојно, „заработувајќи“ околу 6 милиони рубли добивка, која Хилфердинг ја нарече „основачка добивка“.

Вкупната „моќ“ на најкрупните петроградски банки авторот ја определува на 8.235 милиони рубли, речиси на 8 ¼ милијарди, при што „учеството“, а поточно господството на странските банки тој вака го распределува: француските банки – 55%; англиските – 10%, германските – 35%. – Од таа сума, 8.235 милиони капитал што функционира – 3.687 милиони, т.е. над 40%, според сметката на авторот, отпаѓа на синдикатите: Продугољ, Продамет, синдикатите во индустријата на нафта, металургијата и во цементната индустрија. Според тоа, спојувањето на банковниот и индустрискиот капитал, во врска со создавањето на капиталистичките монополи, направи и во Русија огромни чекори напред.

Финансискиот капитал, кој е концентриран во мал број раце и кој ужива фактички монопол, влече огромен и сѐ поголем профит од основачката работа, од емисијата на вредносните хартии, од државните заеми итн., зацврстувајќи го господството на финансиската олигархија, наметнувајќи му на целото општество данок во корист на монополистите. Еве еден од безбројните примери на „господарење“ на американските трустови што го наведува Хилфердинг: во 1887 Хавемајер го создаде трустот за шеќер по пат на фузија на 15 мали друштва, чиј вкупен капитал изнесуваше 6 1/2 милиони долари. Капиталот на трустот беше, како што велат Американците, „разводнет“, утврден на 50 милиони долари. „Рекапитализацијата“ сметаше со идните монополни профити, како што челичниот труст, исто така во Америка, смета со идните монополни профити кога сѐ повеќе ги купува наоѓалиштата на железна руда. И навистина, трустот за шеќер одреди монополни цени и доби такви приходи што можеше да исплатува по 10% дивиденда на капиталот кој беше седумкратно „разводнет“, т.е. речиси 70% на вистински уплатениот капитал при создавањето на трустот! Во 1909 год. капиталот на трустот изнесуваше 90 милиони долари. За дваесет и две години повеќе од десеткратно зголемување на капиталот.

Во Франција господството на „финансиската олигархија“ („Против финансиската олигархија во Франција“ е насловот од познатата книга на Лизис, чие петто издание излезе во 1908 г.) зеде само малку поинаква форма. Четирите најкрупни банки имаат не релативен, туку „апсолутен монопол“ при емитувањето на вредносните хартии. Фактички тоа е „труст на крупните банки“. А монополот ги осигурува монополните профити на емисиите. Кај заемите земја која зема заем обично не добива повеќе од 90% од целокупната сума; 10% добиваат банките и другите посредници. Профитот на банките од руско-кинескиот заем од 400 милиони франци изнесуваше 8%, од рускиот (1904) од 800 милиони – 10%, од мароканскиот (1904) од 62 1/2 милиони – 18 3/4%. Капитализмот, кој го започна својот развиток со ситен лихварски капитал, го заврши својот развиток со џиновски лихаврски капитал. „Французите се лихвари на Европа“, – вели Лизис. Сите услови на економскиот живот длабоко се менуваат поради таа преобразба на капитализмот. Во ситуацијата на стагнирање на населението, индустријата, трговијата, поморскиот сообраќај, „земјата“ може да се богати од лихварството. „Педесет луѓе, претставувајќи капитал од 8 милиони франци, можат да располагаат со две милијарди во четири банки“. Веќе познатиот систем на „учества“ доведува до исти последици: една од најкрупните банки „Генералното друштво“ (Societe Generale), емитува 64.000 облигации на „друштвото-ќерка“, „Египетските шеќерани“. Курсот на емисијата е 150%, т.е. банката заработува 50 копејки на рубла. Дивидендите на тоа друштво излегоа фиктивни, „публиката“ изгуби од 90 до 100 милиони франци; „еден од директорите на „Генералното друштво“ бил член на управниот одбор на „шеќераните“. Не е чудно што авторот мора да го извлече заклучокот: „Француската република е финансиска монархија“; „полно господство на финансиската олигархија; таа владее и над печатот и над владата“.

Исклучително високата рентабилност на емисијата на вредносните хартии, како една од главните операции на финансискиот капитал, игра вонредно важна улога во развитокот на зацврстувањето на финансиската олигархија. „Во земјата нема ни една дејност која макар приближно би донесувала таква корист како посредувањето при емисијата на странските заеми“ – вели германското списание „Банка“.
„Нема ни една банковна дејност која би донесувала толку висока добивка како емисионата дејност“. Добивката при емисијата на вредносните хартии на индустриските претпријатија, според податоците на „Германски економист“, изнесувала просечно за година:

„За 10 години, 1891-1900, на емисиите на германските индустриски вредносни хартии било „заработено“ повеќе од 1 милијарда“.

Додека во времето на индустрискиот полет профитите на финансискиот капитал се неизмерно големи, во времето на депресијата пропаѓаат ситните и слабите претпријатија, а крупните банки „учествуваат“ во купувањето на тие претпријатија за евтини пари или во доходните „санации“ и „реорганизации“. При „санациите“ на претпријатијата што работат со дефицит „акционерскиот капитал се намалува, т.е. приходот се дели на помал капитал и во иднина се пресметува според тој помал капитал. Или, ако воопшто нема приход, се привлекува нов капитал, кој, откако ќе се соедини со стариот, помалку доходниот, сега веќе ќе носи доволно приходи. Патем речено – додава Хилфердинг – сите тие санации и реорганизации имаат за банките двојако значење: прво, како доходна операција и, второ, како згоден случај за тоа друштвата што се наоѓаат во тешка ситуација да се доведат во зависност од банките.
Еве пример: акционерското рударско друштво „Унион“ во Дортмунд е основано во 1872 год. Емитуван е акционерски капитал од речиси 40 милиони марки, и курсот се качи на 170% кога за првата година е исплатена дивиденда од 12%. Финансискиот капитал го собра кајмакот, заработувајќи таква ситница, како некакви си 28 милиони. При основањето на тоа друштво главна улога играше онаа истата крупна германска банка, „Дисконтното друштво“, која среќно дотурка до капитал од 300 милиони марки. Потоа дивидендите на „Унион“ паѓаат до нула. Акционерите мораат да се согласат на „отпишување“ на капиталот, т.е. на загуба на еден негов дел за да не изгубат сѐ. И благодарејќи на низа „санации“ од книгите на друштвото „Унион“ исчезнуваат во текот на 30 години над 73 милиони марки. „Денес првобитните акционери на тоа друштво имаат в раце уште само 5% од номиналната вредност на своите акции“, а на секоја „санација“ банките и натаму „заработуваа“.

Особено доходна операција на финансискиот капитал претставува исто така шпекулацијата со земја во околината на големите градови кои бргу се развиваат. Монополот на банките се слева овде со монополот на земјишната рента и со монополот на сообраќајот, зашто порастот на цените на земјата, можноста таа поволно да се продаде по парцели итн., пред сѐ зависи од добриот сообраќај со центарот на градот, а тој сообраќај се наоѓа во рацете на крупните компании кои со истите тие банки се поврзани со системот на учества и со распределбата на директорските места. Се добива она што германскиот автор Л. Ешвеге, соработник на списанието „Банка“, кој специјално ги проучувал операциите на тргувањето со земја, нејзиното заложување итн. го нарече „мочуриште“: бесконтролна шпекулација со земјата во близината на градовите, крахирања на градежните фирми како што е берлинската фирма „Босвау и Кнауер“, која приграби стотина милиони марки со посредството на „најсолидната и најголемата“ „Германска банка“ (Deutsche Bank) која, се разбира, работеше по системот на „учества“, т.е. потајно, зад грб, и се извлече загубувајќи „сѐ на сѐ“ 12 милиони марки, – потоа, упропастување на ситните претприемачи и работниците кои не добиваат ништо од фиктивните градежни фирми, измамнички трансакции со „чесната“ берлинска полиција и со администрацијата за да се дојде до потребните известувања за градилиштата и до градежните дозволи на општинските управи итн., итн.

Американскиот морал“, по чиј повод така лицемерно ги креваат очите кон небото европските професори и добронамерните буржуи, стана во епохата на финансискиот капитал морал буквално на секој голем град во секоја земја.

Во Берлин во почетокот во 1914 година се зборуваше за тоа дека претстои создавање на „сообраќаен труст“, т.е. „заедница на интересите“ на трите берлински сообраќајни претпријатија: градската електрична железница, трамвајското друштво и омнибуското друштво. „Дека таква намера постои, тоа го знаеме – пишуваше списанието „Банка“, од денот кога се разбра дека мнозинството акции од омнибуското друштво премина во рацете на двете други сообраќајни друштва… На лицата што одат кон таа цел наполно може да им се верува дека тие се надеваат оти со помошта на еднообразното регулирање на сообраќајот ќе постигнат такви заштеди, од кои еден дел на крајот од краиштата би можел да оди во корист на публиката. Но прашањето се компликува со тоа што зад сообраќајниот труст што се создава стојат банките, а тие, ако сакаат, можат сообраќајот што го монополизирале да го стават во служба на интересите на својата трговија со земјата. За да се увериме колку е природна таквата претпоставка, доволно е да се сетиме дека веќе при основањето на друштвото на градската електрична железница таму беа замешани и интересите на онаа крупна банка која го поттикнуваше неговото основање. Имено: интересите на тоа сообраќајно претпријатие се преплетуваа со интересите на трговијата со земја. Работата е во тоа што источната линија на таа железница мораше да минува низ земја која, банката подоцна, како изградбата на железницата веќе беше осигурена, ја продаде со огромна добивка за себе и за неколкуте учесници“…

Монополот, што е создаден и врти милијарди, со апсолутна неизбежност ги обзема сите страни на општествениот живот, независно од политичкото устројство и од какви и да било други „детали“. Во германската економска литература обична појава е лакејското самофалство на чесноста на пруското чиновништво, со алузии на француската Панама (23) или американската корупција. Но факт е дека дури и буржоаската литература што се занимава со германското банкарство постојано мора да оди далеку преку границите на чисто банковните операции и да пишува, на пр., за „привлечноста на банките“ по повод сѐ почестите случаи државните чиновници да преминуваат на служба во банките: „Како стои работата со непоткупливоста на државниот чиновник чиј траен стремеж е насочен кон топло местенце на Беренштрасе?“ – улица во Берлин во која се наоѓа „Германската банка“. Издавачот на списанието „Банка“ Алфред Лансбург ја напиша во 1909 година статијата: „Економското значење на византизмот“, помеѓу другото и по повод патот на Вилхелм II во Палестина и „непосредниот резултат на тој пат, градбата на багдадската железница, тоа кобно „големо дело на германската претприемчивост“, кое е повиновно за нашето „опкружување“, одошто сите наши политички гревови земени заедно“ – (под опкружување се подразбира политиката на Едвард VII, кој настојуваше да ја изолира Германија и да ја опкружи со обрачот на империјалистичкиот противгермански сојуз). Споменатиот соработник на истото списание Ешвеге ја напиша во 1911 г. статијата: „Плутократијата и чиновништвото“, разобличувајќи го, на пример, случајот на германскиот чиновник Фелкер, кој бил член на комисијата за картели и се истакнувал со својата енергија, а по некое време добил доходно местенце во најкрупниот картел, во синдикатот за челик. Таквите случаи, кои никако не се случајни, го натераа истиот тој буржоаски автор да признае дека „со германскиот устав обезбедената економска слобода во многу области од стопанскиот живот стана фраза лишена од содржина“ и дека при постојното господство на плутократијата „дури ни најшироката политичка слобода не може да нѐ спаси од тоа да не се претвориме во народ на неслободни луѓе“.

Што се однесува до Русија, ќе се ограничиме на еден пример: пред неколку години сите весници ја донесоа веста дека директорот на кредитната канцеларија Давидов ја напушта државната служба и прима место во една крупна банка со плата која, според договорот, за неколку години имаше да ја изнесе сумата од над 1 милион рубли. Кредитната канцеларија е установа чија задача е „да ја обедини работата на сите кредитни установи во државата“ и која им дава супсидии на банките од престолнината во височина до 800 – 1000 милиони рубли…

На капитализмот воопшто му е својствено одделувањето на сопственоста на капиталот од примената на капиталот во производството, одделувањето на паричниот капитал од индустрискиот или продуктивниот, одделувањето на рентиерот кој живее само од приходите од паричниот капитал, од претприемачот и сите лица што учествуваат непосредно во располагањето со капиталот.

Империјализмот или господството на финансискиот капитал е оној највисок степен на капитализмот во кој тоа одделување достига огромни размери. Надмоќноста на финансискиот капитал над сите други форми на капиталот значи доминантна положба на рентиерите и на финансиската олигархија, значи одделување на мал број држави кои имаат финансиска „моќ“, од редот на сите други. Во какви размери се врши тој процес, може да се суди според податоците на статистиката за емисиите, т.е. издавањето на секаков вид, вредносни хартии.

Во „Билтенот на меѓународниот статистички институт„ А. Најмарк објави многу подробни, полни и споредбени податоци за емисиите во целиот свет, податоци кои потоа, фрагментирано, не еднаш се приведувани во економската литература. Еве ги резултатите за четири децении:

Во седумдесеттите години вкупната сума на емисиите во целиот свет особено е зголемена со заемите во врска со француско-пруската војна и потоа во настанатата епоха на гриндерството во Германија. Општо земено, зголемувањето во текот на трите последни децении од XIX век релативно не оди многу брзо, и дури првата деценија од XX век донесува огромно зголемување, речиси удвојување за 10 години. Според тоа, почетокот на XX век е пресврт не само што се однесува до порастот на монополите (картелите, синдикатите, трустовите), за што веќе говоревме, туку и што се однесува до порастот на финансискиот капитал.

Општата сума на вредносните хартии во светот во 1910 година Најмарк ја определува приближно на 815 милијарди франци. Одземајќи ги, приближно, повторувањата, тој ја намалува таа сума на 575-600 милијарди. Еве ја распределбата по земји (ќе земеме 600 милијарди):

Според овие податоци веднаш се гледа дека остро се изделуваат четирите најбогати капиталистички земји, кои приближно имаат од 100 до 150 милијарди франци вредносни хартии. Од тие четири земји две се најстаари и, како што ќе видиме, со колонии најбогати капиталистички земји: Англија и Франција; другите две се најнапредни капиталистички земји според брзината на развитокот и степенот на распространетоста нз капиталистичките монополи во производството – Соединетите држави и Германија. Тие четири држави заедно имаат 479 милијарди франци, т.е. речиси 80% од светскиот финансиски капитал. Речиси целиот друг свет, на овој или на оној начин, игра улога на должник и данокоплатец на тие земји – на меѓународните банкари, на тие четири „столба“ на финансискиот капитал.

Посебно треба да се задржиме на улогата која ја игра извозот на капиталот во создавањето на меѓународната мрежа на зависности и врски на финансискиот капитал.

ИЗВОЗ НА КАПИТАЛОТ

За стариот капитализам, со полното господство на слободната конкуренција, беше типичен извозот на стоки. За најновиот капитализам, со господството на монополите, стана типичен извозот на капитал.

Капитализмот е стоковно производство на највисок степен од својот развиток, кога и работната сила станува стока. Порастот на размената како во самата земја така и, особено, на меѓународната размена е карактеристична црта на капитализмот. Нерамномерноста и скокообразноста во развитокот на одделни претпријатија, одделни индустриски гранки, одделни земји, се неизбежни во капитализмот. Првин Англија, порано од другите, стана капиталистичка земја и, околу половината на XIX век, воведувајќи слободна трговија, претендираше на улогата на „работилница на целиот свет“, лиферант на фабрикати во сите земји, кои, во замена за тоа, мораа да ја снабдуваат со суровини. Но тој монопол на Англија веќе во последната четвртина на XIX век беше поткопан, зашто низа други земји, оградувајќи се со „заштитни“ царини, се развија во самостојни капиталистички држави. На прагот од XX век гледаме создавање на монополи од друг вид: прво, монополистички сојузи на капиталистите во сите земји на развиениот капитализам; второ, монополистичка положба на мал број најбогати земји, во кои акумулацијата на капиталот достигна џиновски размери. Се појави огромен „одвишок на капитал“ во најразвиените земји.

Се разбира, кога капитализмот би можел да го развие земјоделството, кое сега насекаде страшно заостана зад индустријата, кога тој би можел да го подигне животниот стандард на масите од населението, кое насекаде останува, и покрај вртоглавиот технички прогрес, полугладно и просјачко, – тогаш за одвишок на капитал не би можело ни да станува збор. И тој „аргумент“ најчесто го истакнуваат ситнобуржоаските критичари на капитализмот. Но тогаш капитализмот не би бил капитализам, зашто и нерамномерноста на развитокот и полугладниот животен стандард на масите се основни, неизбежни услови и претпоставки на тој начин на производство. Сѐ додека капитализмот останува капитализам, одвишокот на капитал не се употребува за подигање на животниот стандард на масите во дадена земја, зашто тоа би ги намалило профитите на капиталистите, туку за подигање на профитите по пат на извоз на капиталот во странство, во заостанатите земји. Во тие заостанати земји обично профитот е висок, зашто има малку капитали, цената на земјата е релативно мала, надниците се ниски, суровините се евтини. Можноста за извоз на капиталот се создава поради тоа што низа заостанати земји веќе се вовлечени во циркулацијата на светскиот капитализам, што се веќе положени или се полагаат главните линии на железниците, што се осигурени елементарните услови за развитокот на индустријата итн. Неопходноста за извоз на капиталот се создава со тоа што во мал број земји капитализмот „презреа“ и на капиталот му недостигаат (во условите на неразвиеност на земјоделството и беда на масите) попришта за „рентабилно“ пласирање.

Еве приближни податоци за размерите на капиталот што трите главни земји го инвестираа во странство:

Одовде гледаме дека извозот на капиталот достигна огромен развиток дури во почетокот на XX век. Пред војната инвестираниот капитал во странство од трите главни земји изнесуваше 175-200 милијарди франци. Приходот од таа сума, по скромната стопа од 5%, мора да достига 8-10 милијарди годишно. Солидна основа за империјалистичкото угнетување и експлоатирање на мнозинството нации и земји во светот, за капиталистичкиот паразитизам на грст најбогати држави!

Како се распределува тој капитал пласиран во странство меѓу разните земји, каде е пласиран, на тоа прашање може да се даде само приближен одговор, кој сепак може да ни осветли некои општи соодноси и врски на современиот империјализам:

Во Англија на прво место доаѓаат нејзините колонијални поседи, кои се многу големи и во Америка (на пример Канада), а и да не зборуваме за Азија итн. Гигантскиот извоз на капиталот овде е најтесно поврзан со гигантските колонии, за чие значење за империјализмот понатаму уште ќе зборуваме. Друга е работата во Франција. Странскиот капитал овде е инвестиран главно во Европа и пред сѐ во Русија (најмалку 10 милијарди франци), при што тоа е главно заемен капитал, државни заеми, а не капитал што се вложува во индустриски претпријатија. За разлика од англискиот, колонијалниот империјализам, францускиот можеме да го наречеме лихварски империјализам. Кај Германија имаме трета варијанта: нејзините колонии се мали, а распределбата на капиталот што таа го инвестира во странство помеѓу Европа и Америка е најрамномерна.

Извозот на капиталот во оние земји во кои тој се упатува, укажува влијание врз развиток на капитализмот, извонредно многу забрзувајќи го. Затоа, ако тој извоз може, до определен степен да доведува до некој застој во развитокот на земјите кои извезуваат капитал, тоа се случува само за сметка на проширувањето и продлабочувањето на натамошниот развиток на капитализмот во целиот свет.

Земјите што извозуваат капитал речиси секогаш добиваат можност да извлечат определени „користи“, чиј карактер фрла светлина врз специфичноста на епохата на финансискиот капитал и на монополите. Еве, на пр. што пишуваше во октомври 1913 година берлинското списание „Банка“:
„На меѓународниот пазар на капиталите се игра, од неодамна, комедија достојна за перото на Аристофан. Цела низа странски држави – од Шпанија до Балкан, од Русија до Аргентина, Бразилија и Кина – истапуваат отворено или прикриено на крупните парични пазари со барања, понекогаш извонредно упорни, да добијат заем. Паричните пазари сега не се во особено сјајна положба, а ни политичките перспективи не се најдобри. Но ни еден паричен пазар не се решава да откаже заем од страв дека соседот ќе го испревари, ќе се согласи да даде заем, и со тоа за себе ќе осигури извесни услуги за услугите. При таквите меѓународни зделки речиси секогаш по нешто му капнува на заемодавачот: отстапка во трговски договор, станица за јаглен, изградба на пристаниште, богата концесија, порачка на топови“.

Финансискиот капитал ја создаде епохата на монополите. А монополите секаде со себе ги носат монополистичките принципи: искористување на „врските“ за доходна работа доаѓа на местото на конкуренцијата на отворениот пазар. Најобична работа е: како услов за заемот се поставува трошење на еден негов дел за купување производи од земјата што го дава заемот, особено воен материјал, бродови итн. Во текот на двете последни децении (1890-1910) Франција многу често прибегнуваше кон тоа средство. Извозот на капитал во странство станува средство за поттикнување на извозот на стоки во странство. При тоа трансакциите помеѓу особено крупните претпријатија се такви што стојат – како „благо“ се изрази Шилдер – „на границата на поткупот“. Круп во Германија, Шнајдер во Франција, Армстронг во Англија – се примери на фирми тесно сврзани со гигантските банки и со владата, кои лесно не можат да бидат „заобиколени“ кога се склучува заем.

Давајќи ѝ заем на Русија, Франција ја „приклешти“ во трговскиот договор од 16 септември 1905 г., договарајќи определени концесии до 1917 година; иста е работата со трговскиот договор со Јапонија од 19 август 1911 г. Царинската војна помеѓу Австрија и Србија, која со прекин од 7 месеци траеше од 1906 до 1911 година, беше предизвикана делумно од конкуренцијата помеѓу Австрија и Франција во лиферувањето воен материјал на Србија. Пол Дешанел изјави во парламентот во јануари 1912 г. дека француските фирми од 1908 до 1911 год. ѝ доставиле на Србија воен материјал за 45 милиони франци.

Во извештајот на австро-унгарскиот конзул во Сао Паоло (Бразилија) се вели „Изградбата на бразилските железници се врши во поголем дел со помошта на француски, белгиски, британски и германски капитали; тие земји си обезбедуваат при финансиските операции што се во врска со изградбата на железниците лиферација на потребен железнички материјал“.

На тој начин финансискиот капитал, може да се рече, во буквална смисла на зборот ги распнува своите мрежи врз сите земји од светот. Притоа голема улога играат банките што се создаваат во колониите, и филијалите на тие банки. Германските империјалисти со завист гледаат на „старите“ колонијални земји, коишто во тој поглед особено „успешно“ се осигурале: Англија во 1904 имаше 50 колонијални банки со 2.279 филијали (1910: 72 со 5.449 филијали); Франција – 20 со 136 филијали; Холандија – 16 со 68, а Германија „сѐ на сѐ“ 13 со 70 филијали. Американските капиталисти, пак, им завидуваат на англиските и германските: „во Јужна Америка“ – се жалеа тие во 1915 година – „5 германски банки имаат 40 филијали и 5 англиски – 70 филијали… Англија и Германија за последните 25 години инвестираа во Аргентина, Бразилија и Уругвај околу четири билиони (милијарди) долари, и благодарејќи на тоа се користат со 46% од вкупната трговија на тие три земји“.

Земјите што извозуваат капитал го поделија меѓу себе светот, во преносна смисла на зборот. Но финансискиот капитал доведе и до директна поделба на светот.

ПОДЕЛБА НА СВЕТОТ МЕЃУ СОЈУЗИТЕ НА КАПИТАЛИСТИТЕ

Монополистичките сојузи на капиталистите – картелите, синдикатите, трустовите – го делат меѓу себе пред сѐ внатрешниот пазар, приграбувајќи го во свои раце, повеќе или помалку во целост, производството на дадената земја. Но внатрешниот пазар е во капитализмот неизбежно сврзан со надворешниот. Одамна капитализмот создаде светски пазар. И колку повеќе растеше извозот на капиталот и на разни начини се ширеа странските и колонијалните врски и „сферите на влијание“ на најкрупните монополистички сојузи, работата „природно“ се приближуваше кон светска спогодба меѓу нив, кон создавање меѓународни картели.

Тоа е нов степен на светската концентрација на капиталот и производството неспоредливо повисок од претходните. Да видиме како расте тој супермонопол.

Електроиндустријата е најтипична за најновите успеси на техниката, за капитализмот од крајот на XIX и почетокот на XX век. И таа најмногу се разви во двете најнапредни земји меѓу новите капиталистички земји: во Соединетите држави и во Германија. Во Германија врз порастот на концентрацијата на таа гранка особено силно влијаеше кризата од 1900 година. Банките, кои некако во тоа време веќе беа достатно сраснати со индустријата, силно ја забрзаа и ја продлабочија во времето на таа криза пропаста на релативно ситните претпријатија, нивното голтнување од страна на крупните. „Банките“, – пишува Јајделс – „им ја одземаа помошта токму на оние претпријатија на кои таа помош им беше најпотребна, предизвикувајќи со тоа најнапред вртоглав подем, а потоа безнадежна катастрофа на друштвата што не беа достатно тесно поврзани со нив“.

Поради тоа по 1900 година концентрацијата зачекори напред со џиновски чекори. Пред 1900 година имаше осум или седум „групи“ во електроиндустријата, при што секоја се состоеше од по неколку друштва (вкупно беа 28) и зад секоја стоеја од 2 до 11 банки. Помеѓу 1908 и 1912 сите тие групи се слеаја во две или во една. Еве како течеше тој процес:

Прочуеното AEG (Општо електрично друштво), кое израсна на тој начин, владее над 175-200 друштва (по системот на „учества“) и располага со вкупна сума на капитал од околу 1 ½ милијарди марки. Само директни и странски претставништва тоа има 34, од кои 12 се акционерски друштва, – во повеќе од 10 држави. Уште во 1904 година се сметаше дека капиталите што германската електроиндустрија ги вложи во странство изнесуваа 233 милиони марки, од тоа 62 милиони во Русија. Не треба ни да се зборува дека „Општото електрично друштво“ е гигантски „комбинирано“ претпријатие со производство – само бројот на неговите фабрикациони друштва изнесува 16 – на најразлични продукти, од кабли и изолатори до автомобили и летачки апарати.

Но концентрацијата во Европа беше и составен дел на процесот на концентрацијата во Америка. Еве како се одвиваше тоа:

Така се создадоа двете „големи електрични сили“: „други, наполно независни од нив електрични друштва нема на земјава“ – пишува Хајниг во својата статија: „Патот на електричниот труст“. За размерот на прометот и големината на претпријатијата на обата „труста“ извесна – ни оддалеку неполна – претстава даваат следниве цифри: Промет на стоки (милиони марки) Број на службеници Чиста добивка (милиони марки)

И еве во 1907 година помеѓу американскиот и германскиот труст е склучена спогодба за поделба на светот. Конкуренцијата се отстранува. „Општата електрична компанија“ (GEC) ги „добива“ Соединетите држави и Канада; на „Општото електрично друштво“ (AEG) „му паднаа во дел“ Германија, Австрија, Русија, Холандија, Данска, Швајцарија, Турција, Балканот. Се склучени специјални – се разбира, тајни – договори во поглед на „друштвата-ќерки“, кои навлегуваат во новите индустриски гранки и во „новите“ формално уште неподелените земји. Се воведува заемна размена на пронајдоците и искуствата.

Разбирливо е само по себе колку е отежната конкуренцијата против тој, фактички единствен, светски труст, кој располага со капитал од неколку милијарди и има свои „филијали“, претставништва, агентури, врски итн. во сите краишта од светот. Но поделбата на светот помеѓу двата моќни труста, се разбира, не ја исклучува прераспределбата ако односите на силите – поради нерамномерноста на развитокот, војните, краховите итн. – се менуваат.

Поучен пример на обид за таква прераспределба, на борбата за прераспределба, претставува петролејската индустрија.

„Петролејскиот пазар на светот“ – пишува Јајделс во 1905 година – „и денес уште е поделен помеѓу две крупни финансиски групи: помеѓу американскиот „Петролејски труст“ (Standard Oil C-y) на Рокфелер и господарите на руската бакинска нафта, Ротшилд и Нобел. Обете групи се во тесна врска меѓу себе, но нивната монополна положба ја застрашуваат, има веќе неколку години, пет непријатели“: 1) исцрпеноста на американските извори на нафта; 2) конкурентската фирма на Манташев во Баку; 3) изворите на нафта во Австрија и 4) во Романија; 5) прекуокеанските извори на нафта, особено во холандските колонии (многу богатите фирми на Самјуел и Шел, сврзани и со англискиот капитал). Трите последни редици од претпријатија се сврзани со крупните германски банки, со најкрупната „Германска банка“ на чело. Тие банки самостојно и плански ја развиваа петролејската индустрија, на пр., во Романија, за да имаат „своја“ опора. Во романската петролејска индустрија во 1907 година странските капитали се ценеа на 185 милиони франци, од кои 74 беа германски.

Започна борбата што во економската литература така и ја наречуваат: борба за „поделба на светот“. Од една страна „Петролејскиот труст“ на Рокфелер, сакајќи да ги приграби сите, создаде „друштво-ќерка“, во самата Холандија, купувајќи извори на нафта во Холандска Индија и сакајќи на тој начин да му нанесе удар на својот главен непријател: холандско-англискиот труст „Шел“. Од друга страна, „Германската банка“ и другите берлински банки настојуваа да ја „зачуваат“ „за себе“ Романија и да ја обединат со Русија против Рокфелер. Овој последниот располагаше со неизмерно поголем капитал и со одлична организација на транспортот и доставката на петролеј до потрошувачите. Борбата мораше да заврши и заврши во 1907 година со полн пораз на „Германската банка“, на која ѝ остана едно од двете: или да ги ликвидира со милионски загуби своите „петролејски интереси“, или да се покори. Беше избрано последното и под многу неповолни услови „Германската банка“ склучи договор со „Петролејскиот труст“. Според тој договор, „Германската банка“ се обврза дека „не ќе преземе ништо на штета на американските интереси“; при тоа беше предвидено договорот да престанува да важи ако во Германија биде донесен закон за државен монопол на петролејот.

Тогаш започнува „петролејската комедија“. Еден од финансиските кралеви на Германија, Фон Гвинер, директор на „Германската банка“, поведува преку својот приватен секретар, Штаус, агитација за монопол на петролејот. Целиот гигантски апарат на најкрупната берлинска банка, сите многубројни „врски“ се ставаат во движење, печатот е преполн од „патриотски“ извици против „јаремот“ на американскиот труст, и Рахјстагот речиси едногласно донесе на 15 март 1911 година резолуција со која се повикува владата да изработи проект за петролејски монопол. Владата се фати за таа „популарна“ идеја и играта на „Германската банка“, која сакаше да го изигра својот американски контрахент и да ги поправи своите работи по пат на државен монопол, изгледаше добиена. Германските петролејски кралеви однапред веќе уживаа во гигантските профити, кои не би заостанувале зад профитите на руските фабриканти на шеќер… Но, прво, крупните германски банки се скараа меѓу себе околу поделбата на пленот, и „Дисконтното друштво“ ги разобличи еготистичните интереси на „Германската банка“; второ, владата се исплаши од борбата против Рокфелер, зашто беше многу сомнително дали Германија ќе може без него да добие достатно петролеј (производството на Романија е мало); трето, во тоа време требаше да се вотира милијардски кредит за 1913 година наменет за воените подготовки на Германија. Проектот за монопол беше одложен. Рокфелеровиот „Петролејски труст“ излезе од борбата привремено како победник.

Берлинското списание „Банка“ пишуваше по тој повод дека Германија би можела да се бори против „Петролејскиот труст“ само кога би вовела монопол на електричната струја и би ја претворила водената сила во евтин електрицитет. Но – додаваше таа – „електричниот монопол ќе дојде тогаш кога ќе им биде потребен на производителите; имено тогаш кога пред вратата ќе стои следниот голем крах во електроиндустријата и кога гигантските скапите електрични централи, што сега насекаде се подигаат од приватните „концерни“ на електроиндустријата и за кои тие „концерни“ веќе сега добиваат извесни одделни монополи од градовите, државите итн., не ќе бидат веќе во состојба да работат со профит. Тогаш ќе треба да се стават во дејство водните сили; но тие не ќе можат да се претвораат во евтин електрицитет за сметка на државата, тие сепак ќе треба да му се предадат на „приватниот монопол контролиран од државата“, зашто приватната индустрија веќе склучи низа спогодби и за себе договори огромни оштети… Така беше со монополот за калиум, така е со монополот за петролеј, така ќе биде со монополот за електрицитет. Веќе е време нашите државни социјалисти, кои се подложни на заслепување од убавиот принцип, да разберат најпосле дека во Германија монополите никогаш немале за цел и не довеле до таков резултат да им носат корист на потрошувачите или барем да ѝ даваат на државата дел од капиталистичкиот профит, туку служеа само за тоа на државна сметка да ја санираат приватната индустрија, која речиси дојде до банкротство.

Tакви драгоцени признанија можат да прават буржоаските економисти на Германија. Ние овде јасно гледаме како се преплетуваат приватните и државните монополи во епохата на финансискиот капитал, како и едните и другите фактички се само одделни алки на империјалистичката борба меѓу најкрупните монополисти за поделба на светот.

Гигантскиот пораст на концентрацијата на трговската морнарица доведе до поделба на светот. Во Германија се изделија две најкрупни друштва „Хамбург – Америка“ и „Северногерманскиот Лојд“, обата со капитал од по 200 милиони марки (акции и облигации) со параброди што чинат 185-189 милиони марки. Од друга страна, во Америка на 1 јануари 1903 година е создаден таканаречениот Морганов труст, „Меѓународна компанија за поморска трговија“, која обединува американски и англиски парабродски друштва, девет на број, и располага со капитал од 120 милиони долари (480 милиони марки). Уште во 1903 година помеѓу германските колоси и тој американско-англиски труст беше склучена спогодба за поделба на светот во врска со поделбата на профитот. Германските друштва се откажаа од конкуренцијата во превозите помеѓу Англија и Америка. Беше точно установено кои пристаништа кому му се „препуштаат“, беше создаден заеднички контролен одбор итн. Договорот е склучен за 20 години, со клаузула дека во случај на војна ја губи важноста.

Вонредно е поучна и историјата на образувањето на меѓународниот картел на железнички шини. Англиските, белгиските и германските фабрики за железнички шини првпат се обидоа да создадат таков картел уште во 1884 година во времето на најсилната депресија на индустријата. Се спогодија дека не ќе си конкурираат на внатрешниот пазар на земјите што ја склучија спогодбата, а дека надворешните пазари ќе ги поделат според клучот: 66% на Англија, 27% на Германија и 7% на Белгија. Индија целата ѝ беше препуштена на Англија. Против една англиска фирма која остана вон од спогодбата беше поведена заедничка војна, и трошоците од таа војна беа покривани со извесен процент од заедничките продажби. Но во 1886 година кога од сојузот излегоа две англиски, тој се распадна. Карактеристично е дека до спогодба не можеше да дојде во периодите на индустрискиот подел што настапи потоа.

Во почетокот на 1904 година се основа синдикатот за челик во Германија. Во ноември 1904 беше обновен меѓународниот картел за железнички шини според клучот: Англија – 53,5%, Германија – 28,83%, Белгија – 17,67%. Потоа се присоедини Франција со 4.8%, 5.8% и 6.4% за првата, втората и третата година, покрај 100%, т.е. при сумата од 104,8% итн. Во 1905 година се присоедини „Челичниот труст“ на Соединетите држави („Челичната корпорација“), потоа Австрија и Шпанија. „Во дадениот момент – пишуваше Фогелштајн во 1910 година – поделбата на земјата е завршена, и крупните потрошувачи, во прв ред државните железници, сега можат – бидејќи светот е поделен, а нивните интереси не се земени предвид – да живеат како поет на небото на Јупитер.“

Ќе го споменеме уште меѓународниот синдикат за цинк, кој е основан во 1909 година и кој точно ги распредели размерите на производството помеѓу пет групи фабрики: германски, белгиски, француски, шпански и англиски; – потоа меѓународниот труст за барут, тој, според зборовите на Лифман, „наполно модерен тесен сојуз помеѓу сите германски фабрики за експлозив, кои потоа заедно со аналогно организираните француски и американски фабрики за динамит го поделија меѓу себе, така да се каже, целиот свет.“

Во 1897 Лифман изброи околу 40 меѓународни картели во кои учествува Германија, а во 1910 година веќе околу 100.

Некои буржоаски автори (кон кои сега се придружи и К. Кауцки, кој сосем ја изневери својата марксистичка позиција, на пример, од 1909 година) изразуваат мислење дека меѓународните картели, како еден од најрелјефните изрази на интернационализацијата на капиталот, даваат можност за надеж за мир меѓу народите при капитализмот. Тоа мислење теоретски е сосема бесмислено, а практично е софизам и начин за нечесна одбрана на најлошиот опортунизам. Меѓународните картели покажуваат до кој степен денес израснаа капиталистичките монополи и поради што се води борбата меѓу сојузите на капиталистите. Овој последниот момент е најважен; единствено тој ни ја објаснува историско-економската смисла на она што се случува, зашто формата на борбата може да се менува и постојано се менува во зависност од разни, релативно случајни и привремени причини, но суштината на борбата, нејзината класна содржина никако не може да се измени додека постојат класите. Се разбира дека е во интерес, на пр., на германската буржоазија, кон која сега всушност премина Кауцки во своите теоретски резонирања (за тоа уште ќе стане збор подолу), да се заташкува содржината на денешната економска борба (поделбата на светот) и да се подвлекува ту едната ту другата форма на таа борба. Истата грешка ја прави Кауцки. А се работи, се разбира, не за германската, туку за светската буржоазија. Капиталистите го делат светот не поради својата особена пакост, туку затоа што достигнатиот степен на концентрацијата ги принудува да удрат по тој пат заради добивање профит; притоа тие го делат „според капиталот“, „според силата“ – друг начин на поделба не може да постои во системот на стоковното производство и капитализмот. А силата се менува во зависност од економскиот и политичкиот развиток; за да го разбереме она што се случува, треба да знаеме кои прашања се решаваат со измените на силата, а дали тие измени се „чисто“ – економски или вонекономски (на пр., воените), тоа е второстепено прашање, кое ништо не може да измени во основните погледи врз најновата епоха на капитализмот. Да се заменува прашањето за содржината на борбата и на спогодбите меѓу сојузите на капиталистите со прашањето за формата на борбата и на спогодбите (денес мирна, утре немирна, задутре пак немирна), значи да се паѓа на улогата на софист.

Епохата на најновиот капитализам ни покажува дека помеѓу сојузите на капиталистите се создаваат извесни односи врз база на економската поделба на светот, а напоредно со тоа, во врска со тоа меѓу политичките сојузи, државите, се создаваат извесни односи врз база на територијалната поделба на светот, борбата за колонии, „борбата за стопанска територија“.

ПОДЕЛБА НА СВЕТОТ ПОМЕЃУ ГОЛЕМИТЕ ДРЖАВИ

Географот А. Супан во својата книга за „територијалниот развиток на европските колонии“ го дава ова резиме на тој развиток на крајот од XIX век.

„Карактеристична црта на овој период – заклучува тој – е, спрема тоа, поделбата на Африка и Полинезија“. Бидејќи во Азија и во Америка нема незапоседнати земји, т.е. земји што не ѝ припаѓаат на ниедна држава, заклучокот на Супан треба да се прошири и да се каже дека карактеристична црта на разгледуваниот период е дефинитивната поделба на земјата, дефинитивна не во таа смисла дека повторна поделба не е можна – напротив, повторни поделби се можни и неизбежни – туку во смисла дека колонијалната политика на капиталистичките земји го заврши запоседнувањето на незапоседнатите земји на нашата планета. Светот за првпат веќе е поделен, така што во иднина престојат само повторни поделби, т.е. премин од еден „поседник“ кон друг, а не од состојба без господар кон „господар“.

Според тоа ние ја преживуваме своебразната епоха на светската колонијална политика, која е најтесно сврзана со „најновиот степен во развитокот на капитализмот“, со финансискиот капитал. За тоа е нужно поисцрпно да се задржиме, пред сѐ, две фактички прашања: дали се забележува јакнењето на колонијалната политика, заострувањето на борбата за колонии токму во епохата на финансискиот капитал и како имено е поделен светот во тој поглед денес.

Американскиот автор Морис во својата книга за историјата на колонизацијата се обидува да даде споредбени податоци за размерите на колонијалните поседи на Англија, Франција и Германија за разни периоди од XIX век. Еве ги накратко резултатите што ги добил:

За Англија периодот на огромното јакнење на колонијалните освојувања паѓа во годините 1860-1880, а мошне значајното јакнење во последните две децении од XIX век. За Франција и Германија – токму во тие две децении. Горе видовме дека периодот на највисокиот развиток на предмонополистичкиот капитализам, капитализмот во кој преовладува слободната конкуренција, паѓа во шеесеттите и седумдесеттите години од минатиот век. Сега гледаме дека токму по тој период почнува огромниот „подем“ на колонијалните освојувања, во извонредна степен се заострува борбата за територијална поделба на светот. Несомнен е, според тоа, фактот дека преминот на капитализмот кон степенот на монополистичкиот капитализам, кон финансискиот капитал е сврзан со заострувањето на борбата за поделба на светот.

Во своето дело за империјализмот Хопсон ја изделува епохата 1884-1900 год. како епоха на зајакната „експанзија“ (проширување на територијата) на главните европски држави. Според неговата сметка, Англија за тоа време дојде до 3,7 милиони кв. милји со население од 57 милиони; Франција – 3,6 милиони кв. милји со население од 36 1/2 милиони; Германија – 1,0 милион кв. милји со 14,7 милиони; Белгија – 900 илјади кв. милји со 30 милиони; Португалија – 800 илјади кв. милји со 9 милиони. Натпреварот за колонии кон крајот на XIX век, особено од осумдесеттите години, од страна на сите капиталистички држави е општопознат факт на историјата на дипломатијата и на надворешната политика.

Во епохата на најголемиот расцут на слободната конкуренција во Англија, во 1840-1860, нејзините раководни буржоаски политичари беа против колонијалната политика, сметаа дека ослободувањето на колониите, нивното полно отцепување од Англија е неизбежна и корисна работа. М. Бер укажува во својата статија за „најновиот англиски империјализам“, појавена во 1898 г., дека во 1852 година таков кон империјализмот наполно наклонет англиски државник како Дизраели, зборувал: „Колониите – тоа се воденички камења на нашиот врат.“ А на крајот на XIX век јунаци на денот беа во Англија Сесил Родс и Џозеф Чемберлен, кои отворено го проповедаа империјализмот и ја применуваа империјалистичката политика со најголем цинизам!

Не е неинтересно дека врската на чисто, така да се рече, економските и социјално-политичките корења на најновиот империјализам веќе тогаш им беше јасна на тие раководни политичари на англиската буржоазија. Чемберлен го проповедаше империјализмот како „вистинска, мудра и економична политика“, укажувајќи особено на конкуренцијата што ја среќава сега Англија на светскиот пазар од страна на Германија, Америка и Белгија. Спасот е во монополот, зборуваа капиталистите основајќи картели, синдикати, трустови. Спасот е во монополот – повторуваа политичките водачи на буржоазијата, брзајќи да ги приграбат уште неподелените делови на светот. А Сесил Родс, како што раскажуваше неговиот интимен пријател, новинарот Стед, му зборувал во врска со своите империјалистички идеи во 1895 година: „Вчера бев во лондонскиот Ист-Енд (работнички квартал) и посетив еден собир на безработните. Кога слушнав таму дивјачки говори, кои беа, сите, еден извик: леб, леб!, јас, одејќи си дома и размислувајќи за виденото, се уверив, повеќе одошто кога и да било во важноста на империјализмот…Мојата заветна идеја е решение на социјалното прашање, имено: за да ги спасиме четириесетте милиони жители на Обединетото кралство од убиствената граѓанска војна, ние колонијалните политичари мораме да завладееме нови земји заради сместување на одвишокот на населението, заради стекнување нови пазари за стоката што се произведува во фабриките и во рудниците. Империјата, јас тоа секогаш сум го зборувал, е прашање на желудникот. Ако не сакате граѓанска војна, вие морате да станете империјалисти“.

Така зборуваше Сесил Родс во 1895 г. милионер, финансиски крал, главен виновник за англо-бурската војна; неговата одбрана на империјализмот само малку е груба, цинична, а во суштината не се разликува од „теоријата“ на гг. Маслов, Зидекум, Потресов, Давив, основачот на рускиот марксизам итн. итн. Сесил Родс беше малку почесен социјал-шовинист…

За да дадеме по можност поточна слика за територијалната поделба на светот и за измените во тој поглед за последниве децении, ќе ги искористиме таблиците што ги дава Супан во споменатото дело по прашањето за колонијалните поседи на сите држави во светот. Супан ги зема 1876 и 1900 година; ние ќе ја земеме 1876 – пункт избран многу среќно, зашто може да се смета дека токму во тоа време, општо земено, е завршен развитокот на западноевропскиот капитализам во неговиот предмонополистички стадиум – и 1914, заменувајќи ги цифрите на Супан со понови според „Географско-статистичките таблици на Хибнер“ Супан ги зема само колониите; ние сметаме за корисно – за да се даде полна слика на поделбата на светот – накратко да додадеме податоци и за неколонијалните земји и за полуколониите; меѓу кои ги убројуваме Персија, Кина и Турција: првата од тие земји речиси веќе наполно стана колонија, втората и третата стануваат такви.

Ги добиваме овие резултати:

Ние тука јасно гледаме како беше „завршена“ поделбата на светот на границата помеѓу XIX и XX век. Колонијалните поседи се проширија по 1876 во огромни размери: повеќе од еден и пол пат, од 40 на 65 милиони кв.км. кај шесте најголеми држави; прирастот изнесува 25 милиони кв.км., еден и пол пат повеќе од површината на метрополите (16 ½ милиони). Во 1876 три држави немаа никакви колонии, а четвртата, Франција, речиси ги немаше. До 1914 тие четири држави добија колонии со површина од 14,1 милиони кв.км., т.е. приближно еден и пол пат повеќе од површината на Европа, со население од речиси 100 милиони. Нерамномерноста во проширувањето на колонијалните поседи многу е голема. Ако ги споредиме, на пример, Франција, Германија и Јапонија, кои не се разликуваат многу по големината на својата површина и по бројот на населението, ќе видиме дека првата од тие земји доби речиси три пати повеќе колонии (по површини) одошто втората и третата, земени заедно. Но, по размерите на финансискиот капитал, Франција, во почетокот на разгледуваниов период беше, можеби, и неколку пати побогата од Германија и Јапонија, земени заедно. На големината на колонијалните поседи, освен чисто економските услови, и врз база на тие услови, влијаат географските услови и др. Колку силно и да се одвиваше во последните десетлетија нивелирањето на светот, израмнувањето на стопанските и животните услови во различните земји под притисок на крупната индустрија, размената и финансискиот капитал, сепак останува голема разликата, и меѓу шесте споменати земји гледаме, од една страна, млади капиталистички земји кои необично брзо напредуваа (Америка, Германија, Јапонија); од друга страна – земји од стариот капиталистички развиток кои во последно време далеку побавно напредуваа од претходните (Франција и Англија); од трета, земја најзаостаната во економски поглед (Русија), во која најновиот капиталистички империјализам е исплетен, така да се рече, со особено густа мрежа на преткапиталистички односи.

Напоредно со колонијалните поседи на големите држави ги ставивме малите колонии на малите држави, кои, така да се каже, се најблизок објект на можната и веројатно „повторната поделба“ на колониите. Повеќето од тие мали држави ги држат своите колонии само благодарејќи на тоа што меѓу големите држави постојат спротивности на интересите, несогласици итн., кои ја попречуваат спогодбата за поделба на пленот. Што се однесува на „полуколонијалните“ држави, тие се пример на преодните форми што се среќаваат во сите области на природата и општеството. Финансискиот капитал е така голема, може да се каже решавачка сила во сите економски и во сите меѓународни односи, што тој може да ги потчинува, и навистина потчинува, дури и држави кои имаат полна политичка независност; примери за тоа ќе видиме веднаш. Но, се разбира, најголеми „удобности“ и најголеми користи му дава на финансискиот капитал такво потчинување кое е сврзано со губењето на политичката независност на земјите и народите кои се потчинуваат. Полуколонијалните земји се типични како „средина“ во тој поглед. Јасно е дека борбата околу тие полузависни земји особено мораше да се заостри во епохата на финансискиот капитал, кога другиот свет веќе беше поделен.

Колонијалната политика и империјализмот постоеја и пред најновиот степен на капитализмот, па дури и пред капитализмот. Рим, заснован врз ропството, водел колонијална политика и остварувал империјализам. Но „општите“ резонирања за империјализмот, кои ја забораваат или ја потиснуваат на заден план основната разлика на општествено-економските формации, неизбежно се претвораат во празни баналности или самофалби, како што е споредбата на „великиот Рим со велика Британија“. Дури и капиталистичката колонијална политика на поранешните стадиуми на капитализмот суштествено се разликува од колонијалната политика на финансискиот капитал.

Основната особеност на најновиот капитализам е господството на монополитстичките сојузи на најкрупните капиталисти. Таквите монополи се најцврсти кога во едни раце ќе се приграбат сите избори на суровини, и ние видовме со каква јарост меѓународните сојузи на капиталистите ги насочуваат своите усилби кон тоа да му ја одземат на противникот секоја можност за конкуренција, да ги закупат, на пр. наоѓалиштата на железна руда или изворите на нафта итн. Само владеењето на колониите дава полна гаранција за успех на монополот против сите случајности на борбата со соперникот – дури и таква случајност кога противникот би посакал да се заштити со закон за државен монопол. До колку е повисок развитокот на капитализмот до колку посилно се чувствува недостигот на суровини, до колку е поостра конкуренцијата и натпреварот за извори на суровини во целиот свет до толку е поогорчена борбата за освојување колонии.

„Може да се истакне тврдењето – пишува Шилдер – кое на некои можеби ќе им изгледа парадоксално, имено: дека порастот на градското и индустриското население во повеќе или помалку блиската иднина може многу побрзо да сретне пречка во недостиг на суровини за индустријата, одошто во недостиг на намирници“. Така, на пример, сѐ посилно се чувствува недостигот на дрво, кое сѐ повеќе поскапува – од кожи – од суровини за текстилната индустрија. „Сојузите на индустријалците се обидуваат да создадат рамнотежа помеѓу селското стопанство и индустријата во границите на целокупното светско стопанство; како пример можеме да го споменеме меѓународниот сојуз на здруженијата на сопствениците на предилници за памук, кој постои од 1904 година во неколку најважни и индустриски држави; потоа по неговиот пример во 1910 година основаниот сојуз на европските здруженија на сопствениците на предилниците за лен“.

Се разбира, буржоаските реформисти и меѓу нив особено сегашните кауцкијанци се обидуваат да го ослабнат значењето на тој вид факти со тврдењето дека суровини би „можеле“ да се набават на слободниот пазар без „скапата и опасна“ колонијална политика, дека понудата на суровините би „можела“ гигантски да се наголеми со „простото“ подобрување на условите на селското стопанство воопшто. Но таквите укажувања се претвораат во апологетика на империјализмот, во негово разубавување, зашто тие се засноваат врз заборавање на главната особеност на најновиот капитализам: монополите. Слободниот пазар сѐ повеќе заминува во областа на минатото, монополистичките синдикати и трустовите го поткаструваат со секој ден, а „простото“ подобрување на условите на селското стопанство се сведува на подобрување на положбата на масите, на зголемување на надницата и намалување на профитот. А каде, освен во фантазијата на сладникавите реформисти, постојат трустови што се грижат за положбата на масите наместо за освојување на колонии?
За финансискиот капитал имаат значење не само веќе откриените извори на суровини, туку и можните извори. зашто техниката со неверојатна брзина се развива во нашиве дни, и земји кои денес не се погодни, можат да станат погодни утре ако бидат најдени нови методи (а за таа цел крупната банка може да опреми специјална експедиција од инженери, агрономи итн.), ако се потрошат поголеми суми капитал. Тоа истото важи за истражувањето на минералните богатства, за новите начини на обработување и искористување на оние или овие суровини итн., итн. Оттука – неизбежниот стремеж на финансискиот капитал за проширување на стопанската територија и дури територијата воопшто. Како што трустовите го капитализираат својот имот по двојна или тројна процена, сметајќи со „можните“ профити во иднина (а не со сегашните), сметајќи со натамошните резултати на монополот, така и финансискиот капитал воопшто се стреми да зграби колку што се може повеќе земји, какви и да било, каде и да било, како и да било, сметајќи со можните извори на суровини, плашејќи се да не заостане во жестоката борба околу последните парчиња неподелен свет или околу повторната поделба на веќе поделените парчиња.

Англиските капиталисти настојуваат на сите можни начини да го развијат производството на памук во својата колонија, Египет – во 1904 година од 2,3 милиони хектари обработлива земја во Египет веќе беа под памук 0,6 милиони, т.е. повеќе од една четвртина; руските во својата колонија, Туркестан, заради тоа што по тој пат можат полесно да ги победат своите странски конкуренти, полесно можат да пристапат кон монополизација на изворите за суровини, кон создавање поекономичен и порентабилен текстилен труст со „комбинирано“ производство, со концентрирање на сите стадиуми на производството и преработката на памукот во едни раце.

Интересите на извозот на капиталот исто така ги туркаат кон освојување колонии, зашто на колонијалниот пазар е полесно (а понекогаш и единствено можно) со монополистички методи да се отстрани конкурентот, да се осигураат лиферации, да се зацврстат соодветните „врски“ итн.

Вонекономската надградба, која израснува врз основата на финансискиот капитал, неговата политика, неговата идеологија го засилуваат стремежот кон колонијални освојувања. „Финансискиот капитал не сака слобода, туку сака господство“, со право вели Хилфердинг. А еден буржоаски француски автор, како да ги развива и дополнува напред наведените мисли на Сесил Родс, пишува дека кон економските причини на современата колонијална политика треба да се додадат социјалните: „поради сѐ поголемата сложеност на животот и тешкотијата која ги притиска не само работничките маси, туку и средните класи, во сите земји од старата цивилизација се натрупуваат „нетрпеливоста, раздразнетоста, омразата, кои го загрозуваат јавниот мир; на енергијата што е исфрлена од одредениот класен колосек треба да ѝ се најде примена, да ѝ се даде работа вон од земјата, за да не дојде до експлозија внатре во земјата.““
Кога веќе станува збор за колонијалната политика во епохата на капиталистичкиот империјализам, потребно е да се одбележи дека финансискиот капитал и меѓународната политика што му соодветствува, којашто се сведува на борба на големите држави за економска и политичка поделба на светот, создаваат цела низа преодни форми на државна зависност. За оваа епоха не се типични само двете основни групи земји: земјите што имаат колонии и колониите, туку и разнообразните форми на зависни земји, политички формално самостојни, а фактички заплеткани во мрежите на финансиска и политичка зависност. Едната од тие форми – полуколониите – веќе ја истакнавме погоре. Пример на другата е на пр., Аргентина.

„Јужна Америка, а особено Аргентина – пишува Шулце-Геверниц во своето дело за британскиот империјализам – се наоѓа во таква финансиска зависност од Лондон што речиси треба да се нарече англиска трговска колонија“.

Капиталите што Англија ги инвестирала во Аргентина Шилдер ги оценуваше, врз основа на извештајот од австро-унгарскиот конзул во Буенос-Аирес за 1909 год. на 8 3/4 милијарди франци. Не е тешко да се замисли какви цврсти врски создава поради тоа финансискиот капитал – и неговиот верен „пријател“, дипломатијата – на Англија со буржоазијата на Аргентина, со раководните кругови на целиот нејзин економски и политички живот.

Донекаде поинаква форма на финансиска и дипломатска зависност, при политичка независност, ни дава примерот на Португалија. Португалија е самостојна, суверена држава, но фактички над 200 години, од времето на војната за шпанското наследство (1701-1714), таа се наоѓа под протекторатот на Англија. Англија ја заштитуваше неа и нејзините колонијални поседи заради јакнење на својата позиција во борбата против своите противници Шпанија и Франција. Англија добиваше во замена за тоа трговски повластици, подобри услови за извоз на стоки и особено за извоз на капитал во Португалија и нејзините колонии, можност да ги користи пристаништата и островите на Португалија, нејзините кабли итн., итн.. Такви односи меѓу одделни големи и мали држави имало секогаш, но во епохата на капиталистичкиот империјализам тие стануваа општ систем, влегуваат, како дел, во целокупноста на односите на „поделба на светот“, се претвораат во алки на операциите на светскиот финансиски капитал.

За да завршиме со прашањето за поделбата на светот, мораме да го истакнеме уште ова. Тоа прашање го поставија сосема отворено и определено пред самиот крај на XIX век и во почетокот на XX век не само американската литература по шпанско-американската војна, и англиската по англо-бурската војна, не само германската литература, која „најљубоморно“ го следеше „британскиот империјализам“, систематски го оценуваше тој факт. И во француската буржоаска литература прашањето е поставено доволно определено и широко, до колку тоа е замисливо од буржоаска гледна точка. Ќе се повикаме на историчарот Дрно, кој во својата книга: „Политичките и социјалните проблеми на крајот на XIX век“ во главата за „големите држави и поделбата на светот“, го пишуваше ова: „Во текот на последните години сите слободни места на Земјата, освен Кина, ги зазедоа државите од Европа и Северна Америка. Врз таа база веќе дојде до неколку конфликти и преместувања на влијанието, кои се предвесници на ужасни експлозии во блиската иднина. Зашто мора да се брза: нациите што не се осигуриле ризикуваат никогаш да не го добијат својот дел и да не земат учество во гигантската експлоатација на Земјата, која ќе биде еден од најсуштествените факти на следниот (т.е. XX) век. Ете зошто цела Европа и Америка во последно време беа обземени од треската на колонијалната експанзија, од „империјализмот“ кој е најкарактеристична црта на крајот на XIX век“. И авторот додаваше: „Во таа поделба на светот, во тој бесен натпревар за богатства и за големите пазари на светот, релативната сила на империите основани во овој, XIX век, се наоѓа во полн расчекор со местото што го заземаат во Европа нациите што го основале. Државите коишто доминираат во Европа, кои ѝ ја одредуваат судбината, не доминираат во истата мера во целиот свет. А бидејќи колонијалната сила, надежта да се завладеат уште непроценети богатства, очевидно ќе има реперкусии врз релативната сила на европските држави, поради тоа колонијалното прашање – „империјализмот“, ако сакате – кое веќе ги измени политичките услови на самата Европа, ќе ги менува нив сѐ повеќе и повеќе“.

ИМПЕРИЈАЛИЗМОТ КАКО ПОСЕБЕН СТАДИУМ НА КАПИТАЛИЗМОТ

Сега треба да се обидеме да извлечеме извесни заклучоци, да го резимираме реченото погоре за империјализмот. Империјализмот израсна како развиток и директно продолжување на основаните својства на капитализмот воопшто. Но капитализмот стана капиталистички империјализам дури на определена, многу виска степен од својот развиток, кога некои основни својства на капитализмот почнаа да се претвораат во своја спротивност, кога по сета линија се формираа и се појавија црти на преодната епоха од капитализам кон повисок општествено-економски систем. Економски основното во тој процес е сменувањето на капиталистичката слободна конкуренција со капиталистичките монополи. Слободната конкуренција е основното својство на капитализмот и на стоковното производство воопшто; монополот е директна спротивност на слободната конкуренција, а оваа на наши очи почна да се претвора во монопол, создавајќи крупно производство, истиснувајќи го ситното, заменувајќи го крупното со уште покрупно, доведувајќи ја концентрацијата на производството и капиталот до тоа што од него израсна и израснува монопол: картели, синдикати, трустови и капитал на десетина банки, кај кои се вртат милијарди, капитал што со нив се спојува. А во исто време монополите, израснувајќи од слободната конкуренција, не ја отстрануваат неа, туку постојат над неа и напоредно со неа, пораѓајќи со тоа низа особено остри и големи спротивности, разјадувања, конфликти. Монополот е премин од капитализмот кон повисок систем.

Ако треба да се даде колку се може пократка дефиниција на империјализмот, би требало да се каже дека империјализмот е монополистички стадиум на капитализмот. Таа дефиниција би го содржела она најглавното, зашто, од една страна, финансискиот капитал е банковен капитал на монополистички мал број крупни банки којшто се слеал со капиталот на монополистичките сојузи на индустријалците; а од друга страна, поделбата на светот е премин од колонијалната политика која непречено се шири на областите што не се запоседнати од ниедна капиталистичка држава кон колонијална политика на монополно владеење на територијата на земјата што е докрај поделена.

Но премногу кратките дефиниции, макар и погодни, зашто го резимираат главното, – сепак се недоволни кога треба од нив посебно да се изведуваат мошне суштествени црти на онаа појава што треба да се дефинира. Затоа, без да го забораваме условното и релативното значење на сите дефиниции воопшто, кои никогаш не можат да ги опфатат сестраните врски на појавата во нејзиниот полн развиток, треба да се даде таква дефиниција на империјализмот којашто би ги содржела овие пет основни негови белези: 1) концентрацијата на производството и капиталот, која дојде до таков висок степен на развитокот што ги создаде монополите, кои играат решавачка улога во стопанскиот живот; 2) спојување на банковниот капитал со индустрискиот и, врз база на тој „финансиски капитал“ создавање на финансиската олигархија; 3) извоз на капитал, за разлика од извозот на стоки, добива особено важно значење; 4) се образуваат меѓународни монополистички сојузи на капиталистите кои го делат светот, и 5) завршена е територијалната поделба на земјата од страна на најкрупните капиталистички држави. Империјализмот е капитализам во оној стадиум на развитокот кога се создава господство на монополите и финансискиот капитал, истакнато значење доби извозот на капитал, почна поделбата на светот од страна на меѓународните трустови и се заврши поделбата на целата територија на земјата од страна на најкрупните капиталистички земји.

Ние понатаму уште ќе видиме како може и треба поинаку да се дефинира империјализмот ако се имаат предвид не само основните чисто економски поими (со кои се ограничува приведената дефиниција), туку и историското место на соодветниот стадиум на капитализмот по однос на капитализмот воопшто, или односот на империјализмот и двете основни насоки во работничкото движење. А сега треба да се одбележи дека империјализмот, сфатен во споменатата смисла, претставува, несомнено, особен стадиум во развитокот на капитализмот. За да му дадеме на читателот колку што се може пообоснована претстава за империјализмот, намерно настојувавме да приведеме што повеќе одзиви на буржоаските економисти, кои се принудени да ги признаваат беспорно утврдените факти на најновата економика на капитализмот. Со таа цел се приведуваа подробни статистички податоци, кои дозволуваат да се види до кој степен имено израсна банковниот капитал итн., во што токму се изрази преминот на квантитетот во квалитет, преминот на развиениот капитализам во империјализам. Не треба, се разбира, ни да се зборува дека сите граници во природата и општеството се условни и подвижни, дека би било бесмислено да се дискутира, на пр. за тоа во која година или во која деценија спаѓа „дефинитивното“ установување на империјализмот.

Но треба пред сѐ да се дискутира за дефиницијата на империјализмот со главниот марксистички теоретичар на епохата од таканаречената II Интернационала, т.е. од периодот од 25 години, од 1889 до 1914 година, К. Кауцки. Против основните идеи изразени во нашата дефиниција на империјализмот Кауцки истапи сосем решително и во 1915 и дури уште во ноември 1914 година, изјавувајќи дека под империјализмот треба да се подразбира не „фаза“ или степен на стопанството, туку политика, имено определена политика која финансискиот капитал ја „претпочита“, дека империјализмот не може да се „идентификува“ со „современиот капитализам“, дека ако под империјализам се подразбираат „сите појави на современиот капитализам“ – картелите, протекционизмот, господството на финансиерите, колонијалната политика – тогаш прашањето за нужноста на империјализмот за капитализмот ќе се свело на „најобична тавтологија“, зашто тогаш „природно, империјализмот е животна нужност за капитализмот“ итн. Мислата на Кауцки најточно ќе ја изразиме ако ја наведеме неговата дефиниција на империјализмот, управена директно против суштината на идеите што ги изложивме (зашто приговорите од лагерот на германските марксисти, кои со години застапуваа слични идеи, одамна му се познати на Кауцки како приговори на определена струја во марксизмот).

Дефиницијата на Кауцки гласи:
„Империјализмот е продукт на високоразвиениот индустриски капитализам. Тој се состои во стремежот на секоја индустриска капиталистичка нација да ги присоединува или да ги потчинува сите поголеми аграрни (курзивот е од Кауцки) области, без оглед на тоа од кои нации се тие населени“.

Оваа дефиниција апсолутно не е за ништо, зашто таа еднострано, т.е. произволно, го изделува само и исклучиво националното прашање (иако е тоа извонредно важно како само по себе така и во својот однос спрема империјализмот) произволно и неточно сврзувајќи го само со индустрискиот капитал во земјите што анектираат други нации и сто така произволно и неточно истакнувајќи ја анексијата на аграрните области.

Империјализмот е стремеж кон анексии – ете на што се сведува политичкиот дел од дефиницијата на Кауцки. Тој е точен, но крајно неполн, зашто политички империјализмот е воопшто стремеж кон насилство и кон реакција. Нас, меѓутоа, овде нѐ интересира економската страна на работата која ја внесе во својата дефиниција самиот Кауцки. Неточностите во дефинициите на Кауцки бијат в очи. За империјализмот токму е карактеристичен не индустрискиот, туку финансискиот капитал. Не е случајно што во Франција токму вонредно брзиот развиток на финансискиот капитал, при слабеењето на индустрискиот, предизвика во осумдесеттите години од минатиот век крајно заострување на анексионистичката (колонијалната) политика. За империјализмот е карактеристичен токму стремежот кон анектирање не само на аграрните области; туку и на најиндустриските (германските апетити кон Белгија, француските кон Лотарингија), зашто, прво, завршената поделба на светот принудува, при повторна поделба, да се протегаат рацете кон секакви земји; второ, за империјализмот е суштествен натпреварот на неколку големи држави во стремежот за хегемонија, т.е. за освојување земји не толку директно заради себе колку заради слабеењето на противникот и поткопувањето на неговата хегемонија (за Германија Белгија е особено важна како упориште против Англија: за Англија Багдад како упориште против Германија итн.).

Кауцки посебно, и често, се повикува на Англичаните, кои божем дале чисто политичко значење на зборот империјализам во неговата, на Кауцки, смисла. Го земаме Англичанецот Хопсон и читаме во неговото дело „Империјализмот“, излезено во 1902 година:
„Новиот империјализам се разликува од стариот, прво, по тоа што тој наместо стремежите на една сѐ поголема империја ја става теоријата и практиката на империите што една со другата си конкурираат и од кои секоја се раководи од еднакви аспирации за политичко ширење и трговска добивка; второ, со преовладувањето на финансиските интереси или интересите што се однесуваат до инвестирањето на капиталот над трговските интереси“.

Гледаме дека Кауцки всушност апсолутно нема право кога се повикува на Англичаните воопшто (тој би можел да се повика само на вулгарните англиски империјалисти или на вулгарните апологети на империјализмот). Гледаме дека Кауцки, претендирајќи дека и натаму го брани марксизмот, фактички прави чекор назад во споредба со социјал-либералот Хопсон, кој поправилно ги зема предвид двете „историски конкретни“ (со својата дефиниција Кауцки токму се бие шега со историската конкретност!) особености на современиот империјализам: 1) конкуренцијата на неколку империјализми и 2) преовладување на финансиерот над трговецот. А ако главно станува збор за тоа дека индустриската земја ја анектира аграрната, тогаш со тоа се истакнува доминантната улога на трговецот.

Дефиницијата на Кауцки не е само неточна и немарксистичка. Таа служи како основа на целиот систем на погледи кои по сета линија раскинуваат и со марксистичката теорија и со марксистичката практика, за што подолу уште ќе стане збор. Сосем е несериозно расправањето околу зборовите што го подигна Кауцки: дали најновиот степен на капитализмот треба да се нарече империјализам или степен на финансискиот капитал. Викајте го како што сакате; тоа е сеедно. Суштината е во тоа дека Кауцки ја откинува политиката на империјализмот од неговата економика, говорејќи за анексиите како за политика што финансискиот капитал ја „претпочита“ и спротивставувајќи ѝ на таа политика друга можна божем буржоаска политика врз таа иста база на финансискиот капитал. Излегува дека монополите во економиката може да се спојат со немонополистичките, ненасилните, неанексионистичките методи во политиката. Излегува дека територијалната поделба на целата земја, која е завршена токму во епохата на финансискиот капитал, и која претставува основа на специфичноста на сегашните форми на натпревар помеѓу најголемите капиталистички држави може да се спои со неимперијалистичката политика. Се добива заташкување, затапување на најосновните противречности на најновиот степен на капитализмот наместо покажување на нивните длабочини; се добива буржоаски реформизам наместо марксизмот.

Кауцки полемизира со германскиот апологет на империјализмот и анексиите, Кунов, кој резонира грубо и цинички: империјализмот е современ капитализам; развитокот на империјализмот е неизбежен и прогресивен; значи, империјализмот е прогресивен; значи, треба метании да се прават империјализмот и славопојки да му се пеат! Нешто слично на онаа карикатура што ја сликаа народниците против руските марксисти во 1894-1895 година: ако марксистите, велат, сметаат дека капитализмот во Русија е неизбежен и прогресивен, тогаш треба да отворат крчма и да се занимаваат со ширење на капитализмот. Кауцки му приговара на Кунов: не, империјализмот не е современ капитализам, туку само една од формите на политиката на современито капитализам, и ние можеме и мораме да се бориме против таа политика, да се бориме против империјализмот, против анексиите итн.

Приговорот изгледа некако приемлив, а всушност е поподло, поприкриено (и затоа поопасно) проповедање на мирење со империјализмот, зашто „борбата“ против политиката на трустовите и банките, која не ги засега основите на економиката на трустовите и банките, се сведува на буржоаски реформизам и пацифизам, на добри и невини желби. Извлекување од постојните противречности, заборавање на најважните од нив наместо откривање на сета длабочина на противречностите – тоа е теоријата на Кауцки, која нема ништо општо со марксизмот. И јасно е дека таквата „теорија“ служи само за одбрана на идејата за единство со Куновци!

„Од чисто економско гледиште – пишува Кауцки – не е невозможно капитализмот да преживее уште една нова фаза, пренесување на политиката на картелите врз надворешната политика, фазата на ултраимперијализмот“, т.е. надимперијализмот, обединување на империјализмите од целиот свет, а не на нивната борба, фазата на престанување на војните во капитализмот, фазата на „општата експлоатација на светот од страна на интернационално обединетиот финансиски капитал“.

На таа „теорија на ултраимперијализмот“ ќе мораме да се задржиме подолу, за да покажеме подробно колку таа решително и дефинитивно раскинува со марксизмот. А овде, треба, сообразно со општиот план на оваа студија, да погледнеме на точните економски податоци што се однесуваат на тоа прашање. Дали е од „чисто економското гледиште“ можен „ултраимперијализмот“ или се тоа ултраглупости?

Ако под чисто економско гледиште подразбираме „чиста“ апстракција, тогаш сѐ што можеме да кажеме ќе се сведе на поставката: развитокот оди кон монополите, според тоа, кон еден светски монопол, кон еден светски труст. Тоа е беспорно, но тоа е и апсолутно бесодржително; тоа е како тврдењето дека „развитокот оди“ кон произведување прехранбени артикли во лабораториите. Во таа смисла „теоријата“ за ултраимперијализмот е исто таква глупост како што би била „теоријата за ултраземјоделство.“

Ако пак зборуваме за „чисто економските“ услови на епохата на финансискиот капитал како за историски конкретна епоха која се однесува на почетокот на XX век, најдобар одговор на мртвите апстракции на „ултраимперијализмот“ (кои служат исклучиво за реакционерна цел: одвлекување на вниманието од длабочината на постојните противречности) е да им се противстави на тие апстракции конкретната економска стварност на современото светско стопанство. Бесодржателните прикажувања на Кауцки за ултраимперијализмот ја потхрануваат, помеѓу другото, онаа длабоко погрешна мисла, која ја врти водата кон воденицата на апологетите на империјализмот, дека божем господството на финансискиот капитал ги слаби нерамномерностите и противречностите внатре во светското стопанство, додека тоа фактички ги јакне.

Р. Клавер во својата книшка „Увод во светското стопанство“ се обиде да ги собере најглавните чисто економски податоци што делуваат конкретно да се престават заемните односи внатре во светското стопанство на границата од XIX и XX век. Тој го дели целиот свет на 5 „главни стопански објекти“: 1) средноевропска (цела Европа освен Русија и Англија); 2) британска; 3) руска; 4) источноазиска и 5) американска, вклучувајќи ги колониите во „подрачјето“ на оние држави кон кое тие припаѓаат, и „оставајќи настрана“ мал број земји нераспределени по области, на пр. Персија, Авганистан и Арабија во Азија, Мароко и Абисинија во Африка итн.

Еве ги, во скратен вид економските податоци за тие области што ги приведува тој:

Гледаме три области со високо развиен капитализам (силен развиток и на сообраќајот, и на трговијата и на индустријата):
средноевропската, британската и американската. Меѓу нив се три држави што го владеат светот: Германија, Англија и Соединетите држави. Империјалистичкиот натпревар и борбата меѓу нив крајно се заострени поради тоа што Германија има незначителна област и малку колонии; создавањето на „средна Европа“ уште е работа на иднината, и таа се раѓа во огорчена борба. Засега белег на цела Европа е политичката расцепканост. Во британската и американската област, напротив, имаме многу висока политичка концентрација, во огромно несоодветство помеѓу огромните колонии на првата и ништожните – на втората. А во колониите капитализмот допрва почнува да се развива. Борбата за Јужна Америка сѐ повеќе се заострува.

Две области се со слабо развиен капитализам – руската и источноазиската. Во првата густината на населението е крајно мала, во втората – крајно голема; во првата политичката концентрација е голема, во втората – отсуствува. Кина допрва почнаа ја делат, и борбата околу неа помеѓу Јапонија, Соединетите Држави итн., станува сѐ поостра.

Споредете ја таа стварност – со гигантската разнообразност на економските и политичките услови, со крајното несоодветство во брзината на растот на разните земји итн. со огорчената борба меѓу империјалистичките држави – глупавата приказна на Кауцки за „мирниот“ ултраимперијализам. Зарем тоа не е реакционерен обид на заплашениот малограѓанин да се скрие пред страшната стварност? Зарем интернационалните картели, кои на Кауцки му изгледаат како никулци на „ултраимперијализмот“ (како што производството на таблети во лабораторија „може“ да се прогласи за никулец на ултраземјоделство), не ни покажуваат пример на поделбата и повторната поделба на светот, на премин од мирна поделба на немирна и обратно? Зарем американскиот итн. финансиски капитал, кој мирно го делеше целиот свет со учество на Германија, да речеме во меѓународниот синдикат за железнички шини или во меѓународниот труст на трговската морнарица, не го дели сега повторно светот врз основа на новите односи на силите, кои се менуваат по сосем не-мирен пат?

Финансискиот капитал и трустовите не ги слабат, туку ги јакнат разликите во брзината на порастот на разните делови на светското стопанство. А штом соодносите на силите се изменија, во што може при капитализмот, да биде решението на противречноста, ако не во силата? Вонредно точни податоци за различната брзина на порастот на капитализмот и финансискиот капитал во целото светско стопанство имаме во статистиката на железниците. За последниве децении на империјалистичкиот развиток должината на железничките пруги се изменила вака:

Според тоа, развитокот на железничките пруги бил најбрз во колониите и во самостојните (и полусамостојните) држави на Азија и Америка. Познато е дека овде царува и владее наполно финансискиот капитал на 4-5 најкрупни капиталистички држави. Двесте илјади километри нови железнички пруги во колониите и во другите земји на Азија и Америка, – тоа значи над 40 милијарди мрки ново инвестирање на капитал под особено поволни услови, со особени гаранции на рентабилност, со доходни порачки за челичаните итн. итн.

Најбрзо расте капитализмот во колониите и во прекуокеанските земји. Меѓу нив се јавуваат нови империјалистички држави (Јапонија). Борбата на светските империјализми се заострува. Расте данокот што го собира финансискиот капитал од особено рентабилните колонијални и прекуокеански претпријатија. При поделбата на тој „плен“ исклучително голем дел доаѓа во рацете на земјите кои не секогаш го заземаат првото место по брзината на развитокот на производните сили. Во најголемите држави, земени заедно со нивните колонии, должината на железничките пруги изнесуваше:

И така околу 80% од сите железнички пруги се концентрирани во 5 најголеми држави. Но концентрацијата на сопственоста на тие пруги, концентрацијата на финансискиот капитал е неизмерно позначителна зашто, на пр., на англиските и француските милионери им припаѓа огромно количество акции и облигации од американските, руските и другите железници.

Благодарејќи на своите колонии Англија ја зголеми „својата“ железничка мрежа за 100 илјади километри, четири пати повеќе одошто Германија. Меѓутоа општо е познато дека за тоа време развитокот на производните сили на Германија и, особено развитокот на производството на јаглен и железо, течеше неспоредливо побрзо одошто во Англија, а и да не зборуваме за Франција и Русија. Во 1892 г. Германија произведе 4,9 милиони тони сурово железо, наспрема 6,8 во Англија; во 1912 веќе 17,6 наспрема 9,0, што претставува џиновска надмоќност над Англија!

Се прашува: врз база на капитализмот има ли некое друго средство, освен војната, за отстранување на несоодветството меѓу развитокот на производните сили и акумулацијата на капиталот, од една страна – поделбата на колониите и „сферите на влијание“ за финансискиот капитал, од друга?

ПАРАЗИТИЗМОТ И ГНИЕЊЕТО НА КАПИТАЛИЗМОТ

Сега ќе се задржиме на уште една мошне важна страна на империјализмот, којашто во поголем дел недоволно се оценува во повеќето резонирања на оваа тема. Еден од недостатоците на марксистот Хилфердинг е тоа што тој овде направи чекор назад во споредба со немарксистот Хопсон. Мислиме на паразитизмот својствен за империјализмот.

Како што видовме, најдлабоката економска основа на империјализмот е монополот. Тоа е капиталистички монопол, т.е. монопол што израсна од капитализмот и се наоѓа во општите услови на капитализмот, стоковното производство, конкуренцијата, во постојаната и безизлезна противречност со тие општи услови. Меѓутоа, како и секој монопол, тој неизбежно раѓа тенденција кон застој и гниење. До колку доаѓа, макар и привремено, до монополни цени, до толку исчезнуваат до извесен степен стимулите за технички, а спрема тоа и за секаков друг прогрес, за движење напред; до толку, понатаму, се појавува економската можност вештачки да се задржува техничкиот прогрес. Пример: Во Америка некојси Овенс пронашол машина за правење шишиња, која значи револуција во фабрикацијата на шишиња. Германскиот картел на фабрикантите на шишиња ги купува патентите на Овенс и ги става во фиока, ја задржува нивната примена. Се разбира, монополот во капитализмот никогаш не може наполно и за многу долго време да ја отстрани конкуренцијата од светскиот пазар (во тоа, помеѓу другото, е една од причините за бесмисленоста на теоријата на ултраимперијализмот). Се разбира, можноста да се намалат трошоците на производството и да се зголеми профитот по пат на воведување технички подобрувања дејствува во корист на промените. Но тенденцијата кон застој и гниење, својствена на монополот, од своја страна, и натаму дејствува и во одделни индустриски гранки, во одделни земји, за извесен период време таа надвива.

Монополот на владеење особено пространи, богати, или згодно поставени колонии дејствува во иста насока.

Понатаму. Империјализмот е огромна акумулација на паричниот капитал во мал број земји, кој достига, како што видовме, 100-150 милијарди франци, во вредносни хартии. Оттука – невообичаениот пораст на класата или, поточно, на слојот рентиери, т.е. лица што живеат од „сечење купони“, – лица што се сосема одделени од учеството во кое и да било претпријатие, – лица чија професија е безделничење. Извозот на капитал, една од најсуштествените економски основи на империјализмот, уште повеќе ја зајакнува таа полна откинатост на слојот рентиери од производството, удира печат на паразитизам врз целата земја која живее од експлоатацијата на трудот на неколку прекуокеански земји и колонии.

„Во 1893 година – пишува Хопсон – британскиот капитал инвестиран во странство изнесуваше околу 15% од целокупното богатство на Обединетото Кралство“. Ќе припомниме дека тој капитал од 1915 година се зголемил приближно 2 1/2 пати. „Агресивниот империјализам – читаме понатаму кај Хопсон – кој толку скапо им се фаќа на даночните обврзници и има толку мало значење за индустријалецот и трговецот…е извор на големи профити за капиталистот кој го инвестира својот капитал“ … (тој поим на англиски се искажува со еден збор: „инвеститор“ – „вложувач“, рентиер) … „Сиот годишен доход што го добива Велика Британија од целата своја надворешна и колонијална трговија, од увозот и извозот, статистичарот Гифен го процени на 18 милиони фунти стерлинзи (околу 170 милиони рубли) за 1899 година, сметајќи 2 ½ % на целиот промет од 800 милиони фунти стерлинзи“. Макар колку да е голема таа сума, таа не може да го објасни агресивниот империјализам на Велика Британија. Него го објаснува сумата од 90-100 милиони фунти стерлинзи, којашто претставува доход од „инвестираниот“ капитал, доход на слојот рентиери.

Доходот на рентиерите е пет пати поголем одошто доходот од надворешна трговија во „најтрговската“ земја на светот! Ете ја суштината на империјализмот и империјалистичкиот паразитизам.
Поимот: „држава-рентиер“ (Rentnerstaat), или држава-лихвар, добива поради тоа општа употреба во економската литература за империјализмот. Светот е поделен на грст држави – лихаври и огромно мнозинство држави-должници. „Меѓу инвестициите во странство – пишува Шулце-Геверниц – на прво место стојат оние што отпаѓаат на земјите политички зависни или сојузни: Англија им дава заем на Египет, Јапонија, Кина, Јужна Америка. Нејзината воена морнарица, во случај на крајна потреба, игра улога на судски егзекутор. Политичката сила на Англија ја чува неа од револтот на должниците“. Сарториус Фон Валтерсхаузен во своето дело „Националноекономскиот систем на инвестирања на капитал во странство“ ја истакнува како пример на „држава-рентиер“ Холандија и укажува дека сега такви стануваат Англија и Франција. Шилдер смета дека пет индустриски држави преставуаат „изразити земји-кредитори“: Англија, Франција, Германија, Белгија и Швајцарија. Тој овде не ја вклучува Холандија само заради тоа што таа има „слаба индустрија“. Соединетите држави се кредитор само во однос на Америка.

„Англија – пишува Шулце-Геверниц – прераснува постепено од индустриска држава во држава-кредитор. И покрај апсолутното зголемување на индустриското производство и индустрискиот извоз, расте релативното значење на приходите од каматите и дивидендите, од емисиите, комисиите и шпекулацијата за целокупното народно стопанство. Според моето мислење, токму тој факт е економската основа на империјалистичкиот подем. Кредиторот поцврсто е сврзан со должникот одошто продаваачот со купувачот“. Што се однесува до Германија, издавачот на берлинското списание „Банка“ А.Лансбург во 1911 година во статијата „Германија – држава-рентиер“ го пишуваше ова: „Во Германија радо ѝ се потсмеваат на склоноста кон претворање во рентиери, што се забележува во Франција. Но при тоа забораваат дека, до колку работата се однесува до буржоазијата, германските услови стануваат сѐ послични на француските“.

Државата-рентиер е држава на паразитскиот, гнијачкиот капитализам, и таа околност не може да не се одразува како врз сите социјално-политички услови на дадените земји воопшто така и врз двете основни струи во работничкото движење посебно. За да го покажеме тоа колку се може понагледно, ќе му дадеме збор на Хопсон, кој е како сведок, „најсигурен“, зашто не можеме да се усомниме во него дека е наклонет кон „марксистичкото правоверје“, а од друга страна, тој е Англичанец кој добро знае како стојат работите во најбогатата земја и со колонии, и со финансиски капитал и со империјалистичко искуство.

Опишувајќи ја под уште живиот впечаток од англо-бурската војна, врската на империјализмот со интересите на „финансиерите“, порастот на нивните профити од порачките, лиферациите итн., Хопсон вели: „Насочувачи на таа апсолутно паразитска политика се капиталистите, но истите мотиви влијаат и врз специјалните категории работници. Во многу градови најважните индустриски гранки зависат од порачките на владата; империјализмот на центрите на металургијата и бродоградилишната индустрија зависи во голема мера од тој факт.“ Според мислењето на авторот, две работи ја слабеле силата на старите империи: 1) „економскиот паразитизам“ и 2) формирањето војска од зависните народи. „Првото е обичај на економскиот паразитизам, поради кој владејачката држава ги искористува своите провинции, колонии и зависни земји за збогатување на својата владејачка класа и за поткупување на своите пониски класи, за да останат тие мирни.“ За да биде таквиот поткуп економски можен, макар и во каква форма тој да се изведува, потребен е – ќе додадеме ние – висок монополистички профит.
Што се однесува до втората работа, Хопсон пишува: „Еден од најчудните симптоми на слепотијата на империјализмот е безгрижноста со која Велика Британија, Франција и другите империјалистички нации, тргаат на тој пат. Велика Британија отиде подалеку од сите. Повеќето битки со кои ја освоивме нашата индиска империја ги водеа наши трупи составени од домородци; во Индија, како во последно време и во Египет, големи стационарни војски се наоѓаат под команда на Британците; речиси сите војни во врска со нашето покорување на Африка, освен нејзиниот јужни дел ги водеа за нас домородците.“

Перспективата за поделба на Кина го доведува Хопсона до оваа економска оцена: „Голем дел од Западна Европа би можел тогаш да го добие изгледот и карактерот што го имаат сега деловите на овие земји: југот на Англија, Ривиерата, местата на Италија и Швајцарија кои најмногу ги посетуваат туристите и во кои живеат богатите, имено: грст богати аристократи кои добиваат дивиденди и пензии од Далечниот Исток, со малку поголема група професионални службеници и трговци и поголем број домашни слуги и работници во транспортот и во индустријата што се занимава со конечна изработка на фабрикати. Главните индустриски гранки би исчезнале, а артиклите за масовна исхрана и масовните полуфабрикати би доаѓале, како данок, од Азија и од Африка.“ „Ете какви можности отвора пред нас еден поширок сојуз на западни држави, европска федерација на големите држави: таа не само што не би го движела напред делото на светската цивилизација, туку би можела да значи огромна опасност на западниот паразитизам: да се оддели група најразвиени индустриски нации, чии горни класи добиваат огромен данок од Азија и од Африка и со помошта на тој данок држат големи припитомени маси службеници и слуги, кои повеќе не се занимаваат со производство на масовни земјоделски и индустриски артикли, туку со лично послужување или второстепена индустриска работа под контролата на новата финансиска аристократија. Тие што се готови да ја отфрлат таквата теорија (би требало да се каже: перспектива) „како теорија која не заслужува за неа и да се расправа, нека ги испитаат економските и социјалните услови на оние окрузи од денешна Јужна Англија кои се веќе доведени во таква положба. Нека размислат тие како би можело вонредно многу да се рашири тој систем кога Кина би била под економска контрола на таквите групи финансиери „инвеститори на капитал“, на нивните политички и трговско-индустриски службеници, кои вадат профити од најголемиот потенцијален резервоар за кој кога и да било знаел светот, за да се трошат тие профити во Европа. Се разбира, ситуацијата е премногу сложена, играта на светските сили многу тешко се подава на пресметка, за оваа или онаа интерпретација на иднината во една единствена насока да се направи многу веројатна. Но влијанијата што го управуваат денес империјализмот на Западна Европа се движат во таа насока и, ако тие не сретнат противдејство, ако не скршнат на друга страна, тие ќе работат во насока токму на такво завршување на процесот.“

Авторот е наполно прав: Кога силите на империјализмот не би сретнале противдејство, тие би довеле токму до тоа. Значењето на „Соединетите држави на Европа“ во современите, империјалистички услови овде е оценето правилно. Би требало само да се додаде дека и внатре во работничкото движење опортунистите, кои сега привремено победија во повеќето земји, „работат“ систематски и постојано токму во тој правец. Империјализмот, кој значи поделба на светот и експлоатација не само на Кина, кој значи монополно високи профити за грст најбогати земји, создава економска можност за поткупување на горните слоеви на пролетеријатот и со тоа го храни, го оформува, го зацврстува опортунизмот. Само не треба да се заборават оние сили што дејстуваат против империјализмот воопшто, и опортунизмот посебно, кои природно, не може да ги види социјал-либералот Хопсон.

Германскиот опортунист Герхард Хилдебранд, кој во свое време беше исклучен од партијата поради одбраната на империјализмот, а сега би можел да биде водач на таканаречената „социјал-демократска“ партија на Германија, добро го дополнува Хопсона пропагирајќи ги „Соединетите држави на Западна Европа“ (без Русија) заради „заеднички“ акции…против африканските црнци, против „големото исламско движење“, за држење „силна војска и флота“, против „јапонско-кинеската коалиција“ итн.

Описот на „британскиот империјализам“ кај Шулце-Геверниц ни ги покажува истите црти на паразитизмот. Националниот доход на Англија приближно двојно се наголеми од 1865 до 1898 г. а доходот „од странство“ за тоа време нарасна девет пати. Ако е „заслуга“ на империјализмот „воспитувањето на црнецот за работа“ (без принудување не оди…) „опасноста“ на империјализмот се состои во тоа што „Европа ќе го стовари физичкиот труд – отпрвин земјоделскиот и рударскиот – а потоа и грубиот индустриски – врз плеќите на човештвото со темна кожа, а самата ќе се повлече во улогата на рентиер, подготвувајќи со тоа можеби економска, а после и политичка еманципација на црвенокожите и темнокожите раси“.

Сѐ поголемиот дел земја во Англија се одзема од земјоделското производство и се користи за спорт, за забава на богатите. За Шкотска – најаристократското место за лов и друг спорт – велат дека „живее од своето минато и од мистер Карнеџи“ (американски милијардер). Само натпревари и на лов на лисици Англија годишно троши 14 милиони фунти стерлинзи (околу 13 милиони рубли). Бројот на рентиерите во Англија изнесува околу 1 милион. Процентот на продуктивното население се намалува:

И, зборувајќи за англиската работничка класа, буржоаскиот истражувач на „британскиот империјализам во почетокот на XX век“ е принуден систематски да прави разлика помеѓу „горниот слој“ работници и „вистински пролетерскиот долни слој“. Горниот слој лиферува маса членови на кооперативите и струковните сојузи, на спортските друштва и многубројните верски секти. Со неговото рамниште е сообразено изборното право, кое во Англија „сѐ уште е доволно ограничено, за да се отстрани навистина пролетерскиот долен слој“!! За да се разубави положбата на англиската работничка класа, обично се зборува само за тој горен слој, кој претставува малцинство на пролетаријатот“: на пр., „прашањето за безработицата предимно е прашање што се однесува за Лондон и пролетерскиот долен слој, со кој политичарите малку сметаат“… Би требало да се каже: со кој буржоаските политиканти и „социјалистичките“ опортунисти малку сметаат.

Во редот на особеностите на империјализмот што се сврзани со кругот на појавите што ги опишуваме спаѓа намалувањето на емиграцијата од империјалистичките земји и зголемувањето на имиграцијата (доаѓањето на работници и уселување) во тие земји од позаостанатите земји, со пониска надница. Емиграцијата од Англија, како што одбележува Хопсон, опаѓа од 1884 година: таа година емиграцијата изнесувала 242 илјади, а во 1900 г. 169 илјади. Емиграцијата од Германија достигна максимум во деценијата 1881-1890 г.: 1,453.000, паѓајќи во двете следни децении на 544.000 и на 341.000. Затоа растеше бројот на работниците што доаѓаа во Германија од Австрија, Италија, Русија итн. Според пописот од 1907 во Германија имало 1,342.294 странци, од тоа индустриски работници – 440.800, земјоделски – 257.329. Во Франција работниците во рударството „во голем дел“ се странци: Полјаци. Италијанци, Шпанци. Во Соединетите држави имигрантите од источна и јужна Европа ги заземаат најлошо платените места, а американските работници го даваат најголемиот процент надзорници и најдобро платените работници. Империјализмот има тенденција и меѓу работниците да издели привилегирани категории и да ги отцепи од широката маса пролетаријат.

Треба да се одбележи дека во Англија многу пред крајот на XIX век и почетокот на XX век се пројави тенденцијата на империјализмот да ги отцепува работниците и да го јакне меѓу нив опортунизмот, да предизвикува привремено гниење на работничкото движење. Зашто две крупни карактеристични црти на империјализмот постоеја во Англија од средината на XIX век; огромни колонијални поседи и монополна положба на светскиот пазар. Маркс и Енгелс систематски, во тек на низа децении, ја следеа таа врска на опортунизмот во работничкото движење со империјалистичките особености на англискиот капитализам. Енгелс, на пр., му пишуваше на Маркса на 7 октомври 1858 г.: „Англискиот пролетаријат фактички сѐ повеќе и повеќе се буржоазира, така што најбуржоаска нација сака, изгледа, на крајот на краиштата да ја доведе работата дотаму да има буржоаска аристократија и буржоаски пролетаријат покрај буржоазијата. Кај нација која го експлоатира целиот свет, тоа, се разбира, донекаде е законито“. Речиси четврт век подоцна, во писмото од 11 август 1881, тој зборува за „најлошите англиски тредјуниони, кои допуштаат да ги раководат луѓе што ги купила буржоазијата или кои тие барем ги плаќа“. А во писмото до Кауцки од 12 септември 1882 г. Енгелс пишуваше: „Ме прашувате што мислат англиските работници за колонијалната политика? Истото она што мислат за политиката воопшто. Овде нема работничка партија, има само конзервативни и либерални радикали, а работниците заедно со нив преспокојно се користат од колонијалниот монопол на Англија и нејзиниот монопол на светскиот пазар. (Истото тоа Енгелс го рече во предговорот кон второто издание на „Положбата на работничката класа во Англија“, 1892 год.)

Овде јасно се покажани причините и последиците. Причини: 1) експлоатацијата на целиот свет од страна на дадената земја; 2) нејзината монополна положба на светскиот пазар; 3) нејзиниот колонијален монопол. Последици: 1) буржоазирање на еден дел од англискиот пролетаријат; 2) еден негов дел дозволува да го раководат луѓе купени од буржоазијата или барем плаќани од неа.

Империјализмот од почетокот на XX век ја доврши поделбата на светот од страна на грст држави, од кои секоја сега го експлоатира (во смисла на извлекување екстрапрофит) нешто помалиот дел од „целиот свет“ одошто Англија во 1858 година; секоја зазема монополна положба на светскиот пазар благодарејќи на трустовите, картелите, финансискиот капитал, на односите на кредитор спрема должник; секоја има во извесна мера колонијален монопол (видовме дека од 75 милиони кв. км. на сите колонии во светот 65 милиони, т.е. 86% се концентрирани во рацете на шест држави, 61 милион, т.е. 81% се концентрирани во рацете на три држави).

Разликата на сегашната ситуација се состои во економските и политичките услови кои мораа да ја зајакнат непомирливоста на опортунизмот со општите и основните интереси на работничкото движење: империјализмот израсна од никулците во владеачки систем; капиталистичките монополи го зазедоа првото место во народното стопанство и во политиката; поделбата на светот е доведена до крај; а од друга страна, наместо неподелениот монопол на Англија гледаме борба за учество во монополот меѓу мал број империјалистички држави, која го карактеризира целиот почеток на XX век. Опортунизмот сега не може наполно да победи во работничкото движење на една земја за долга низа децении, како што победи опортунизмот во Англија во втората половина на XIX век, но тој дефинитивно узреа, презреа и изгни во низа земји, стопувајќи се како социјал-шовинизам наполно со буржоаската политика.

КРИТИКА НА ИМПЕРИЈАЛИЗМОТ

Критиката на империјализмот ние ја сфаќаме, во широка смисла на зборот, како однос на различните општествени класи спрема политиката на империјализмот во врска со нивната општа идеологија.

Џиновските размери на финансискиот капитал, кој е концентриран во малку раце и кој создава необично широка и густа мрежа односи и врски која му ја потчинува масата не само на средните и ситните, туку и на најситните капиталисти и сопственици – од една страна, а од друга, заострената борба против другите национално-државни групи финансиери за поделба на светот и за господство над други земји, – сето тоа го предизвикува општиот премин на сите имашливи класи на страната на империјализмот. „Општиот“ занес со неговите перспективи, страсната одбрана на империјализмот, севозможното негово разубавување – тоа е знакот на времето. Империјалистичката идеологија проникнува и во работничката класа. Кинески ѕид неа ја дели од другите класи. Ако водачите на денешната таканаречена „социјалдемократска“ партија на Германија со право го добија името „социјалимперијалисти“ т.е. социјалисти на зборови, а империјалисти на дело, уште во 1902 година Хопсон го одбележи постоењето на „фабијанските империјалисти“ во Англија, кои му припаѓаат на опортунистичкото „Фабијанско друштво“.

Буржоаските научници и публицисти истапуваат како бранители на империјализмот обично во донекаде прикриена форма заташкувајќи го полното господство на империјализмот и неговите длабоки корење, настојувајќи да ги истакнат на прв план подробностите и второстепените детали, трудејќи се да го одвратат вниманието на суштественото со сосем несериозните проекти на „реформи“ како што е полицискиот надзор над трустовите или банките итн. Поретко истапуваат циничните, отворените империјалисти кои имаат смелост да ја признаат апсурдноста на мислата за реформирање на основните својства на империјализмот.

Ќе приведеме еден пример. Германските империјалисти во публикацијата „Архив на светското стопанство“ настојуваат да ги следат национално-ослободителните движења во колониите, особено, се разбира, во негерманските. Тие го бележат вриењето и протестите во Индија, движењето во Натал (Јужна Африка), во Холандска Индија итн. Еден од нив, во белешката за една англиска публикација која донесува извештај за конференцијата на подвластените нации и раси, одржана на 28-30 јуни 1910 година и составена од претставници на разни народи од Азија, Африка и Европа кои се наоѓаат под туѓинско владеење, пишува коментирајќи ги говорите на таа конференција: „Ни велат дека треба да се бориме против империјализмот; владејачките држави треба да го признаат правото на подвластените народи на самостојност, меѓународен суд треба да го контролира исполнувањето на договорите склучени меѓу големите држави и слабите народи. Понатаму од тие невини желби конференцијата не оди. Не гледаме ни трага од сфаќањето на вистината дека империјализмот е нераскинливо сврзан со капитализмот во неговата денешна форма и дека затоа (!!) директната борба против империјализмот е безнадежна, освен ако се ограничуваме на истапување, против одделни, особено одвратни, ексцеси“. Бидејќи реформистичкото поправање на основите на империјализмот е лага, „невина желба“, бидејќи буржоаските претставници на угнетените нации не одат „понатаму“ напред, затоа буржоаскиот претставник на угнетувачката нација оди „понатаму“ назад, кон сервилност пред империјализмот, која е прикриена со претензијата на „научност“. И тоа е „логика“!

Прашањата: дали е можна реформистичка измена на основите на империјализмот, дали треба да се оди напред, кон натамошно заострување и продлабочување на противречностите што ги раѓа тој, или назад кон нивното затапување – се основни прашања на критиката на империјализмот. Бидејќи политичките особености на империјализмот се реакција по сета линија и зајакнување на националното угнетување во врска со гнетот на финансиската олигархија и отстранувањето на слободната конкуренција, ситнобуржоаско-демократската опозиција спроти империјализмот се појавува речиси во сите империјалистички земји во почетокот на XX век. И раскинот со марксизмот од страна на Кауцки и широката интернационална струја на кауцкијанството се состои токму во тоа што Кауцки не само што не се погрижи, не умееше да ѝ се противстави на таа ситнобуржоаска, реформистичка, економски во својата основа реакционерна, опозиција, туку напротив практично се стопи со неа.

Во Соединетите држави империјалистичката војна против Шпанија во 1898 година предизвика опозиција на „антиимперијалистите“, последните мохиканци на буржоаската демократија, кои ја нарекоа таа војна „злосторничка“, анексијата на туѓите земји ја сметаа за кршење на уставот, постапката спрема водачот на домородците на Филипините, Агвиналдо (му ветија слобода на неговата земја, а потоа истоварија американски трупи и ги анектираа Филипините) ја прогласуваа за „лага на шовинистите“ – ги цитираа зборовите на Линколн: „Кога белиот човек се управува сам себеси, тоа е самоуправа; кога тој се управува сам себеси и наедно со тоа управува други, тоа веќе не е самоуправа, тоа е деспотизам“. Но додека целата таа критика се плашеше да ја признае нераскинливата врска на империјализмот со трустовите, и, спрема тоа, со основите на капитализмот, се плашеше да им се придружи на силите што ги раѓа крупниот капитализам и неговиот развиток, таа остануваше „невина желба“.

Таков е и основниот став на Хопсон во неговата критика на империјализмот. Хопсон го антиципираше Кауцки станувајќи против „неизбежноста на империјализмот“ и апелирајќи на потребата да се „подигне потрошувачката способност“ на населението (при капитализмот!). На ситнобуржоаско гледиште во критиката на империјализмот, на семоќноста на банките, на финансиската олигархија итн. стојат Агад А. Лансбург, Л. Ешвеге, кои повеќе пати ги цитиравме, а од француските автори – Виктор Берар, автор на површната книга „Англија и империјализмот“, излезена во 1900 година. Сите тие, ни најмалку не претендирајќи на марксизмот му ја противставуваат на империјализмот слободната конкуренција и демократијата, ја осудуваат замислата за багдадска железница која води кон конфликти и војна, искажуваат „невини желби“ за мир итн – сѐ до статистичарот на меѓународните емисии А. Најмарк, кој, пресметувајќи стотици милијарди франци „меѓународни“ вредности, извикуваше во 1912 година: „Зарем е можно да се претпостави дека мирот може да биде нарушен?…дека при така огромните цифри ќе се ризикува да се предизвика војна?“

Не треба да се чудиме на таквата наивност кај буржоаските економисти; ним тоа им е корисно да изгледаат толку наивни и „сериозно“ да зборуваат за мир при империјализмот. Но што остана од марксизмот кај Кауцки, кога тој во 1914, 1915, 1916 година застанува на истото тоа буржоаско-реформистичко гледиште и тврди дека „сите се согласни“ (империјалистите, квази-социјалистите и социјал-пацифистите) во однос на мирот? Наместо анализа и покажување на длабочината на противречностите на империјализмот гледаме само реформистичка „невина желба да се избегне, да се извлече од нив.

Еве мал пример на економска критика на империјализмот кај Кауцки. Тој зема податоци за извозот и увозот на Англија од Египет за 1872 и 1912 година; излегува дека тој извоз и увоз послабо растел одошто општиот извоз и увоз на Англија. И Кауцки заклучува: „Ние немаме никакви основи да мислиме дека без воена окупација на Египет трговијата со него, исклучив под влијанието на економските фактори, помалку би пораснала.“ „Стремежите на капиталот за експанзија“ „најдобро можат да се остварат не со насилни методи на империјализмот, туку со мирна демократија.“

Ова резонирање на Кауцки, што на сто начини го препева неговиот руски штитоносец (и руски засолнувач на социјал-шовинистите) г. Спектатор (24), претставува основа на критиката на империјализмот кај Кауцки, и затоа на него треба поподробно да се задржиме. Ќе почнеме со цитат од Хилфердинг, за чии заклучоци Кауцки повеќе пати, па и во април 1915 г. рече дека се „едногласно примени од сите социјалистички политичари.“

„Не е работа на пролетаријатот“ – пишува Хилфердинг – на попрогресивната капиталистичка политика да ѝ ја спротивставува изминатата политика од ерата на слободната трговија и непријателскиот однос спрема државата. Одговор на пролетеријатот на економската политика на финансискиот капитал, на империјализмот, не може да биде слободната трговија, туку само социјализмот. Цел на пролетерската политика сега не може да биде воспоставување на слободната конкуренција, – идеал што стана сега реакционерен – туку само полното уништување на конкуренцијата по пат на отстранување на капитализмот.“

Кауцки раскина со марксизмот, бранејќи го за епохата на финансискиот капитал „реакционерниот идеал“, „мирната демократија“, „самата тежина на економските фактори“, – зашто тој идеал објективно влече назад, од монополистичкиот капитализам кон немонополистички, тој е реформистичка лага.

Трговијата со Египет (или со друга колонија или полуколонија) „би пораснала“ посилно без воена окупација без империјализмот, без финансискиот капитал. Што значи тоа? Дека капитализмот би се развивал побрзо кога слободната конкуренција не би била ограничувана нити од монополите воопшто, нити од „врските“ или гнетот (т.е. исто така од монопол) од финансискиот капитал, нити од монополистичкото владеење на колониите од страна на одделни земји?

Друга смисла не можат да имаат резонирањата на Кауцки, а оваа „смисла“ е бесмислица. Да допуштиме дека е така, дека слободната конкуренција, без какви и да било монополи, би го развивала капитализмот и трговијата побрзо. Но колку е побрз развитокот на трговијата и капитализмот, толку е посилна концентрацијата на производството и капиталот, која го раѓа монополот. И монополите веќе се родија – токму од слободната конкуренција! Ако дури и монополите почнаа да го забаваат развитокот, сепак тоа не е аргумент за слободната конкуренција, која е невозможна откако го роди монополот.

Макар како да го вртите резонирањето на Кауцки, во него нема ништо освен реакционерност и буржоаски реформизам.

Ако го поправиме тоа резонирање, и ако кажеме, како што вели Спектатор: трговијата на англиските колонии со Англија сега се развива побавно одошто со другите земји, – ни тоа не го спасува Кауцки. Зашто Англија сито така ја бие монополот, исто така империјализмот само на друга земја (Америка, Германија). Познато е дека картелите доведоа до заштитни царини од нов, оригинален тип: се заштитуваат (тоа го одбележи уште Енгелс во III том на „Капитал“) токму оние производи што се за извоз. Познат е, понатаму, на картелите и на финансискиот капитал својствениот систем на „извоз по багателни цени“, на „демпинг“, како што велат Англичаните: внатре во земјата картелот ги продава своите производи по монополно висока цена, а во странство ги продава пошто-зашто – за да го минира конкурентот, за да го проширува до максимум своето производство итн. Ако Германија побрзо ја развива својата трговија со англиските колонии одошто Англија, – тоа само докажува дека германскиот империјализам е посвеж, посилен, поорганизиран, повисок од англискиот, но никако не ја докажува „надмоќноста“ на слободната трговија, зашто не се бори слободната трговија против протекционизмот, против колонијалната зависност, туку се бори еден империјализам против друг, еден монопол против друг, еден финансиски капитал против друг. Надмоќноста на германскиот империјализам над англискиот е посилна од ѕидот на колонијалните граници или заштитните царини: да се извлекува одовде „аргумент“ за слободната трговија и „мирната демократија“ е баналност, заборавање на основните црти и својства на империјализмот, замена на марксизмот со малограѓански реформизам.

Интересно е дека буржоаскиот економист А. Лансбург, кој исто така малограѓански како Кауцки го критикува империјализмот, сепак дошол до понаучна обработка на податоците од трговската статистика. Тој спореди не една случајно извлечена земја и само колонија со другите земји, туку го спореди извозот од империјалистичките земји 1) во земјите финансиски зависни од неа и од неа земаат пари на заем и 2) во земји финансиски независни. Се доби ова:

Лансбург не ги собирал цифрите и затоа, чудно, не забележал дека ако тие цифри што и да било докажуваат, докажуваат само против него, зашто извозот во финансиски зависните земји сепак пораснал побрзо, иако не многу, одошто во финансиски независните (го потцртуваме „ако“, зашто статистиката на Лансбург ни оддалеку не е полна).

Испитувајќи ја врската на извозот со заемите Лансбург пишува:
„Во 1890/91 год. беше склучен романскиот заем со посредство на германските банки, кои веќе во претходните години даваа аванси за сметка на тој заем. Заемот служеше главно за набавкка на железнички материјал, кој се добиваше од Германија. Во 1891 г. германскиот извоз во Романија изнесуваше 55 милиони марки. Следната година падна на 39,4 милиони и, со прекини, падна на 25,4 милиони во 1900 година. Дури последниве години повторно е достигнато рамништето од 1891 година – благодарејќи на двата нови заеми.

Германскиот извоз во Португалија порасна поради заемите од 1888/89 на 21,1 милиони (1890); потоа во следните две години падна на 16,2 и 7,4 милиони и го достигна своето старо рамниште дури во 1903 година.

Уште порелјефни се податоците за германското-аргентинската трговија. Поради заемите од 1888 и 1890 г. германскиот извоз во Аргентина достигна во 1889 г. 60,7 милиони. Две години подоцна извозот изнесуваше сѐ на сѐ 18,6 милиони, за една третина помалку од поранешниот. Дури во 1901 година е достигнато и надминато рамништето од 1889 година што беше сврзано со новите државни и градски заеми, со авансите за подигање на електрични централи и други кредитни операции.

Извозот во Чиле порасна поради заемот од 1889 година на 45,2 милиони (1892 и по една година падна на 22,5 милиони. По новиот заем, склучен со посредство на германските банки во 1906 г. извозот се качи на 84,7 милиони (1907), за одново да падне на 52,4 милиони во 1908 г.“

Лансбург извлекува од тие факти смешен малограѓански морал: дека извозот сврзан со заеми е несигурен и нерамномерен, дека не е добро да се извозуваат капитали во странство наместо „природно“ и „хармонично“ да се развива во домашната индустрија, дека на Круп „скапо“ му чинат милионските бакшиши при странските заеми итн. Но фактите зборуваат јасно: зголемувањето на извозот токму е сврзано со апашките махинации на финансискиот капитал, кој не се грижи за буржоаскиот морал и дере две кожи од волот: прво, профит од заемот, второ, профит од тој ист заем кога овој се троши за купување Крупови производи или железнички материјал од синдикатот за челик итн.

Повторуваме: ние никако не ја сметаме статистиката на Лансбург за совршенство, но таа требаше задолжително да се приведе, зашто таа е понаучна од статистиката на Кауцки и Спектатор, зашто Лансбург покажува како правилно се приоѓа кон прашањето. За да резонира за значењето на финансискиот капитал во извозот итн. човек треба да умее да ја издели врската на извозот специјално и само со махинациите на финансиерите, специјално и само со продажбата на картелските производи итн. А просто да се споредуваат колониите воопшто и не-колониите, еден империјализам и друг империјализам, една полуколонија или колонија (Египет) и сите други земји – значи да се заобиколува и да се заташкува токму суштината на работите.

Теоретската критика на империјализмот кај Кауцки затоа и нема ништо општо со марксизмот, затоа и служи само како увод во пропагирањето мир и единство со опортунистите и социјал-шовинистите, зашто таа критика ги обиколува и заташкува токму најдлабоките и најосновни противречности на империјализмот: противречноста меѓу монополите и слободната конкуренција која постои напоредно со нив, меѓу џиновските „операции“ (и џиновските профити) на финансискиот капитал и „чесната“ трговија на слободниот пазар, меѓу картелите и трустовите, од една страна и некартелизираната индустрија, од друга итн.

Сосем ист реакционерен карактер има и фамозната теорија на „ултраимперијализмот“, создадена од Кауцки. Споредете го неговото резонирање на таа тема во 1915 година со резонирањето на Хопсон во 1902 година:

Кауцки: „…Зарем не може сегашната империјалистичка политика да биде истисната од нова, ултраимперијалистичка, која на местото на меѓусебната борба на националните финансиски капитали ќе ја стави заедничката експлоатација на светот од страна на интернационално обединетиот финансискиот капитал? Таква нова фаза на капитализмот во секој случај може да се замисли. Дали таа може и да се оствари – за решение на тоа прашање нема уште доволни претпоставки.“

Хопсон: „Христијанството, кое се зацврсти во неколку големи федерални империи, од кои секоја има ред нецивилизирани колонии и зависни земји, им изгледа на многумина како најзаконит развиток на современите тенденции и тоа таков развиток кој влева најмногу надеж за траен мир врз цврстата база на интеримперијализмот.

Ултраимперијализам или надимперијализам Кауцки го нарече она што Хопсон тринаесет години пред него го нарече интеримперијализам или меѓуимперијализам. Освен ковањето нов премудар збор, со заменувањето на еден латински префикс со друг, напредокот на „научната“ мисла кај Кауцки се состои само во претензијата да се сервира како марксизам она што Хопсон го опишува, всушност, како лицемерство на англиските попови. По англобурската војна, сосем природно беше тоа многу почитувано сословие да ги управи главните усилби кон утешувањето на англиските малограѓани и работниците, кои имаа многу загуби во мртви во јужноафриканските борви и кои со зголемувањето на данокот го плаќаа гарантирањето на повисоките профити на англиските финансиери. А кое утешување би можело да биде подобро од она дек аимперијализмот не е така лош, дека тој е близок до интер- (или ултра-) империјализмот, кој може да осигури постојан мир? Колку и да биле добри намерите на англиските попови или на сладникавиот Кауцки, објективната, т.е. стварната социјална смисла на неговата „теорија“ е една и само една: најреакционерно утешување на масите со надежи во можноста за постојан мир при капитализмот со одвлекување на вниманието од острите противречности и острите проблеми на современоста и управувањето на вниманието кон лажни перспективи на некаков божем нов иден „ултраимперијализам“. Обманување на масите – освен тоа нема апослутно ништо во „марксистичката“ теорија на Кауцки.

Всушност, доволно е јасно да ги споредиме општопознатите, беспорни факти, па да се убедиме во тоа колку се лажни перспективите што сакаше Кауцки да им ги сугерира на германските работници (и на работниците од сите земји). Да ги земеме Индија, Индокина и Кина. Познато е дека тие три колонијални и полуколонијални земји со население од 6-7 стотини милиони се подложени на експлоатацијата на финансискиот капитал од неколку империјалистички држави: Англија, Франција, Јапонија, Соединетите држави итн. Да допуштиме дека тие империјалистички земји ќе склучат сојузи, еден против друг, за да ги одбранат или прошират своите поседи, интереси и „сфери на влијание“ во споменатите азиски држави. Тоа ќе бидат „интеримперијалистички“ или „ултраимперијалистички“ сојузи. Да допуштиме дека сите империјалистички држави ќе склучат сојуз заради „мирна“ поделба на споменатите азиски земји, – тоа ќе биде „интернационално обединет финансиски капитал.“ Фактички примери на таков сојуз имаме во историјата на XX век, на пр. во односите на државите спрема Кина. Се прашува: дали е „можно“ да се претпостави, под услов капитализмот да се зачува и натаму (а токму тој услов да го претпоставува Кауцки), дека таквите сојузи не ќе бидат краткотрајни? дека тие ќе ги исклучат разидувањата, конфликтите и борбата во секакви и во севозможни форми?

Доволно е јасно да го поставиме прашањето, па на него да не биде можен друг одговор освен негативен. Зашто при капитализмот не може да се замисли друга база за поделба на сферите на влијание, на интересите, колониите итн, освен силата на учесниците во делбата, силата општоекономска, финансиска, воена итн. А силата на тие учесници во делбата нееднакво се менува, зашто при капитализмот не може да има рамномерен развиток на одделни претпријатија, трустови, индустриски гранки, земји. Пред пол век Германија беше речиси ништо, ако ја споредиме нејзината капиталистичка сила со силата на тогашна Англија; исто така – Јапонија во споредба со Русија. Зарем е „можно“ да се претпостави дека за десет-дваесет години ќе остане неизменет односот на силите помеѓу империјалистичките држави? Апсолутно не е можно.

Затоа „интеримперијалистичките“ или „ултраимперијалистичките“ сојузи во капиталистичката стварност, а не во баналната малограѓанска фантазија на англиските попови или германскиот „марксист“ Кауцки – макар во каква форма тие сојузи да се склучуваат: било во форма од една империјалистичка коалиција против друга империјалистичка коалиција, било во форма на општ сојуз на сите империјалистички држави – неизбежно се само „предишки“ меѓу војните. Мирните сојузи ги подготвуваат војните и од своја страна израснуваат од војните, обусловувајќи ги едните другите, раѓајќи ја промената на формите на мирната и немирната борба од една и иста почва на империјалистичките врски и заемните односи на светското стопанство и светската политика. А премудриот Кауцки, за да ги успокои работниците и да ги помири со социјал-шовинистите, кои преминаа на страната на буржоазија, откинува една алка од единствениот синџир на друга, го откинува денешниот мирен (и ултраимперијалистички – дури ултра-ултраимперијалистички) сојуз на сите држави заради „смирување“ на Кина (потсетете се на задушувањето на боксерското востание (25)) од утрешниот немирен конфликт, кој го подготвува задутре пак „мирниот“ општ сојуз за поделба, да речеме, на Турција итн. итн. Наместо жива врска меѓу периодите на империјалистички мир и периодите на империјалистички војни, Кауцки им сервира на работниците мртва апстракција, за да ги помири со нивните мртви водачи.

Американецот Хил во својата „Историја на дипломатијата во меѓународниот развиток на Европа“ ги набележува во предговорот следниве периоди на најновата историја на дипломатијата: 1) ера на револуцијата; 2) уставно движење; 3) ера на „трговскиот империјализам“ на нашите дни. А еден автор ја дели историјата на „светската политика“ на Велика Британија од 1870 година на 4 периоди: 1) првиот азиски (борба против движењето на Русија во Средна Азија во правец на Индија); 2) африканскиот (приближно во 1885-1902), борба со Франција околу поделбата на Африка („Фашода“ 1898 – само за влакно што не дојде до војна со Франција); 3) вториот азиски (договорот со Јапонија против Русија) и 4) „европскиот“ – главно против Германија. „Политичките судирања на претходниците стануваат на финансиска база“, пишуваше уште во 1905 банкарскиот „функционер“ Рисер, укажувајќи на тоа како францускиот финансиски капитал, оперирајќи во Италија, подготвуваше политички сојуз на тие земји, како се одвиваше борбата на Германија и Англија околу Персија, борбата на сите европски капитали околу давањето заеми на Кина итн. Ете тоа е живата стварност на „ултраимперијалистичките“ мирни сојузи во нивната неразделна врска со просто-империјалистичките конфликти.

Заташкувањето на најдлабоките противречности на империјализмот од страна на Кауцки, кое неизбежно се претвора во разубавување на империјализмот, остава свои траги и врз критиката на политичките својства на империјализмот од страна на тој автор. Империјализмот е епоха на финансискиот капитал и на монополите, кои насекаде носат стремежи кон господство, а не кон слобода. Реакција по цела линија, при секаков политички поредок, крајно заострување на противречностите и во таа област се резултат на тие тенденции. Особено се заострува исто така националното угнетување и стремежот кон анексии, т.е. кон нарушувања на националната независност (зашто анексијата не е ништо друго туку нарушување на самоопределувањето на нациите). Хилфердинг правилно ја истакнува врската меѓу империјализмот и заострувањето на националното угнетување: „Што се однесува до новооткриените земји“ – пишува тој – „капиталот што се увозува таму ги засилува противречностите и предизвикува сѐ поголем и поголем отпор на народите, кај кои се разбудува националната свест, против туѓинците; тој отпор лесно може да премине во опасни мерки насочени против странскиот капитал. Од корен се револуционизираат старите социјални односи, се урива илјадогодишната аграрна изолираност на „вонисториските нации“, тие се вовлекуваат во капиталистичкиот вител. Самиот капитализам малку по малку им ги дава на покорените средствата и патиштата за нивното ослободување. И тие ја истакнуваат целта која некогаш за европските нации претставуваше нешто највисоко: создавање единствена национална држава како орудие за економска и културна слобода. Тоа движење кон независност го застрашува европскиот капитал во неговите најдрагоцени области на експлоатација кои ветуваат најсјајни перспективи, и европскиот капитал може да го одржува своето владеење само постојано зголемувајќи ги своите воени сили.“

Кон ова треба да се додаде дека не само во новооткриените, туку и во старите земји империјализмот води кон анексии, кон засилување на националното угнетување и, спрема тоа, и кон сѐ поостар отпор. Станувајќи против засилувањето на политичката реакција од страна на империјализмот, Кауцки го остава во сенка прашањето за невозможноста на единство со опортунистите во епохата на империјализмот, прашање што стана особено актуелно. Станувајќи против анексиите тој им придава на своите аргументи форма која е за опортунистите најмалку болна и која тие можат најлесно да ја прифатат. Тој непосредно се обрнува кон германската аудиторија, а сепак го заташкува токму најважното и најактуелното на пример, дека Елзас-Лотарингија е анексија од страна на Германија. За да го оцениме тоа „застранување на мислата“ на Кауцки, ќе земеме пример. Да претпоставиме дека Јапонецот ја осудува анексијата на Филипините од страна на Американцијте. Се прашува: дали многумина ќе поверуваат дека тој го прави тоа заради омраза спрема анексиите воопшто, а не од желба самиот тој да ги анектира Филипините? И зарем не ќе мораме да признаеме дека „борбата“ на Јапонецот против анексиите може да се смета искрена и политички чесна исклучиво во случај ако тој станува против анексијата на Кореја од страна на Јапонија, ако тој бара слобода на отцепување на Кореја од Јапонија?

И теоретската анализа на империјализмот кај Кауцки и неговата економска, а и политичка критика на империјализмот тотално се проникнати со дух – кој апсолутно не може да се помири со марксизмот – со заташкување и загладување на најосновните противречности, со стремежот по секоја цена во европското работничко движење да се одбрани расклатеното единство со опортунизмот.

ИСТОРИСКОТО МЕСТО НА ИМПЕРИЈАЛИЗМОТ

Видовме дека по својата економска суштина империјализмот е монополистички капитализам. Веќе со тоа е одредено историското место на империјализмот, зашто монополот, кој израстува врз почвата на слободната конкуренција и токму од слободната конкуренција, е премин од капиталистичка кон повисока општествено-економска формација. Посебно треба да се истакнат четирите главни видови на монопол или главни манифестации на монополистичкиот капитализам, карактеристични за епохата што ја разгледуваме.

Прво, монополот израсна од концентрацијата на производството на многу висок степен од нејзиниот развиток. Тоа се монополистичките сојузи на капиталистите, картелите, синдикатите, трустовите. Видовме каква огромна улога тие играат во современиот стопански живот. Во почетокот на XX век тие наполно завладеаја во најразвиените земји и макар што првите чекори на патот на картелизирањето ги направија порано земјите со високи заштитни царини (Германија, Америка), Англија со својот систем на слободната трговија дури малку подоцна го покажа истиот тој основен факт: раѓањето на монополите и концентрацијата на производството.

Второ, монополите доведоа до засилено приграбување на најважните извори на суровини, особено за основната, и најсилно картелизираната, индустрија на капиталистичкото општество: индустријата за јаглен и црната металургија. Монополистичкото владеење на најважните извори на суровини страшно ја зголеми власта на крупниот капитал и ја заостри противречноста меѓу картелизираната и некартелизираната индустрија.

Трето, монополот израсна од банките. Тие се претворија од скромни посреднички претпријатија во монополисти на финансискиот капитал. Некакви три до пет најркупни банки од најразвиените капиталистички нации остварија „персонална унија“ на индустрискиот и банковниот капитал, го концентрираа во своите раце располагањето со милијарди и милијарди, што го сочинуваат најголемиот дел на капиталот и паричните приходи на целата земја. Финансиската олигархија, која со густа мрежа односи на зависност ги покрива без исклучок сите економски и политички институции на современото буржоаско општество – тоа е најрелјефна манифестација на тој монопол.

Четврто, монополот израсна од колонијалната политика. Кон многубројните „стари“ мотиви на колонијалната политика финансискиот капитал ја додаде борбата за извори на суровини, за извоз на капиталот, за „сфери на влијание“ – т.е. сфери на доходни зделки, концесии, монополиситички профити итн. – на крај, за стопанска територија воопшто. Кога колониите на европските држави претставуваа, на пример, десетти дел на Африка, како што беше тоа уште во 1876 година, тогаш колонијалната политика можеше да се развива немонополистички според типот, така да се рече, на „слободното приграбување“ на земјите. Но кога 9/10 од Африка беа приграбени (кон 1900 година), кога целиот свет беше поделен – настапи неизбежно ерата на монополното владеење на колониите, а според тоа, и особено заострената борба за поделба и за повторна поделба на светот.

Колку монополистичкиот капитализам ги заостри сите противречности на капитализмот – општо е познато. Доволно е да укажеме на скапотијата и на угнетувањето од картелите. Тоа заострување на противречностите е најмоќната движечка сила на преодниот историски период кој почна од времето на дефинитивната победа на светскиот финансиски капитал.

Монополите, олигархијата, стремежите кон господство наместо стремежи кон слобода, експлоатацијата на сѐ поголем број мали нации од грст најбогати или најсилни нации – сето тоа ги породи оние карактеристични црти на империјализмот што нѐ тераат да го карактеризираме како паразитски капитализам или капитализам што гние. Сѐ порелјефно и порелјефно се истакнува, како една од тенденциите на империјализмот, создавањето на „држава-рентиер“, држава-лихвар, чијашто буржоазија сѐ повеќе живее од извозот на капитал и „сечењето купони“. Би било погрешно да се мисли дека таа тенденција кон гниење го исклучува брзиот пораст на капитализмот; не, одделни индустриски гранки, одделни слоеви на буржоазијата, одделни земји пројавуваат во епохата на империјализмот со поголема или помала сила ту едната, ту другата од тие тенденции. Општо земено, капитализмот расте далеку побрзо одошто порано, но тој пораст не само што станува воопшто нерамномерен, туку нерамномерноста се манифестира и посебно во гниењето на земјите што се најбогати со капитал (Англија).

За брзината на економскиот развиток на Германија авторот на студијата за германските крупни банки Рисер вели: „Не многу бавниот прогрес на претходната епоха (1848-1870) стои наспрема брзината на развитокот на целото германско стопанство, и посебно на нејзините банки во дадената епоха (1870-1905) приближно во ист однос како брзината на движењето на поштенската кола од доброто старо време наспрема брзината на денешниот автомобил кој јури така, што станува опасен и за безгрижниот пешак и за оние што се во автомобилот.“ Од своја страна, тој финансиски капитал, кој необично брзо израсна, токму затоа што брзо израсна, би преминал на драго срце кон „помирно“ владеење на колониите кои треба да бидат приграбени – не само со помош на мирни средства – од побогатите нации. А во Соединетите држави економскиот развиток последниве децении напредуваше уште побрзо одошто во Германија, и токму благодарејќи на тоа паразитските црти на најновиот американски капитализам се пројавија особено јарко. Од друга страна, споредувањето, да речеме, на републиканската американска буржоазија со монархистичката на Јапонија или на Германија покажува дека најкрупната политичка разлика во најголем степен слабее во епохата на империјализмот – не затоа што таа воопшто не била важна, туку затоа што во сите тие случаи се работи за буржоазија со определени црти на паразитизам.

Монополно високите профити на капиталистите на една од многуте индустриски гранки, на една од многуте земји итн. им даваат на тие капиталисти економска можност да поткупуваат одделни слоеви од работниците, а привремено и доста значително малцинство од работниците, привлекувајќи ги на страната на буржоазијата од дадена гранка или дадена нација против сите други. И засилениот антагонизам меѓу империјалистичките нации околу поделбата на светот го засилува тој стремеж. Така се создава врска меѓу империјализмот и опортунизмот, која се покажа најрано и најјарко во Англија благодарејќи на тоа што некои империјалистички црти во развитокот таму се гледаа многу порано одошто во другите земји. Некои автори, на пр. Л. Мартов (20) милуваат да се извлекуваат од фактот дека меѓу империјализмот и опортунизмот во работничкото движење има врска – факт кој сега особено паѓа в очи, – со помошта на „официјално оптимистичките“ резонирања од овој вид (во духот на Кауцки и Хјусманс): работата на противниците на капитализмот би била безнадежна кога токму најразвиениот капитализам би водел кон јакнење на опортунизмот или кога токму најдобро платените работници би биле склони кон опортунизмот итн. Не треба да се залажуваме во поглед на значењето на тој „оптимизам“: тоа е оптимизам во поглед на опортунизмот, тоа е оптимизам кој служи за прикривање на опортунизмот. Всушност, особената брзина и особената одвратност на развитокот на опортунизмот не е никаква гаранција за неговата цврста победа: брзината на развитокот на злокачествен чир на здрав организам може само да го забрза пробивањето на чирот, ослободувањето на организмот од него. Најопасни во овој поглед се луѓето што не сакаат да разберат дека борбата против империјализмот, ако не е неразделно сврзана со борбата против опортунизмот, е празна и лажна фраза.

Од сето горе речено за економската суштина на империјализмот произлегува дека тој треба да се карактеризира како преоден или, поточно, како капитализам што умира. Извонредно поучно во тој поглед е што буржоаските економисти, кои го опишуваат најновиот капитализам, обично ги употребуваат зборовите: „преплетување“, „отсуство на изолираност“ итн.; банките се „претпријатија кои по своите задачи и по својот развиток немаат чисто приватноекономски карактер, туку сѐ повеќе излегуваат од сферата на чисто приватноекономско регулирање.“ И истиот Рисер, чии се овие зборови, сосем сериозно изјавува дека „претскажувањето“ на марксистите за „обопштествувањето“ „не се оствари“!
Што изразува зборот „преплетување“? Тој ја зафаќа само најупадливата црта на процесот кој се врши пред наши очи. Тој покажува дека посматрачот брои одделни дрвја, а не ја гледа шумата. Тој ропски го копира надворешното, случајното, хаотичното. Тој открива дека посматрачот е човек што е притиснат со суров материјал и апсолутно не ја разбира неговата смисла и значење. „Случајно се преплетуваат“ поседувањето на акции, односите меѓу приватните сопственици. Но она што е подлога на тоа преплетување, – она што ја прави неговата основа – тоа се општествените односи на производството кои се менуваат. Кога крупно претпријатие станува џиновско и плански, врз основа на точно евидентирање на масовни податоци, организира набавка на примарните суровини во размер: 2/3 или 3/4 на сѐ што е потребно за десетици милиони население; кога систематски се организира транспортот на тие суровини во најзгодните места за производство, кои се понекогаш оддалечени едно од друго со стотици и илјади километри; кога од еден центар се управува со сите стадиуми на сукцесивната обработка на материјалите – сѐ до добивањето цел аниза различни готови производи; кога распределбата на тие производи се врши по еден план меѓу десетици и стотици милиони потрошувачи (продажбата на петролејот и во Америка и во Германија од страна на американскиот „Петролејски труст“); – тогаш станува очевидно дека пред себе имаме обопштествување на производството, а никако не просто „преплетување“; – дека приватноекономските и приватносопственичките односи се обвивка која повеќе не ѝ одговара на содржината, обвивка која неизбежно мора да гние ако вештачки се одлага нејзиното отстранување, – која може да остане во состојба на гниење релативно долго (во најлош случај, ако се одложи оздравувањето од опортунистичкиот чир) време, но која сепак неизбежно ќе биде отстранета.

Воодушевениот поклоник на германскиот империјализам Шулце-Геверниц извикува:
„Ако во крајна линија германските банки ги раководи дузина луѓе, нивната дејност веќе сега е поважна за доброто на народот одошто дејноста на повеќето државни министри“ (за „преплетувањето“ на банкарите, министрите, индустријалците, рентиерите овде е позгодно да се заборави…)…„Да замислиме дека до крај е дојден развитокот на тенденциите што ги видовме: тогаш – паричниот капитал на нацијата е обединет во банките; банките се сврзани меѓу себе во картел; инвестициониот капитал на нацијата е излеан во форма на вредносни хартии. Тогаш се остваруваат генијалните зборови на Сен-Симон (27): „Сегашната анархија во производството, која му одговара на фактот дека економските односи се развиваат без еднообразно регулирање, треба да ѝ отстапи место на организацијата на производството. Производството нема да го насочуваат изолираните шефови на претпријатијата, кои се независни еден од друг и кои не ги познаваат економските потреби на луѓето, таа работа ќе се наоѓа во рацете на една општествена установа. Централното управно тело, кое ќе има можност од повисоко гледиште да ја разгледува широката област на социјалната економика, ќе ја регулира таа област онака како тоа е корисно за целото општество и ќе ги предава средствата за производство во најквалификувани раце, а особено ќе се грижи за постојана хармонија меѓу производството и потрошувачката. Има установи кои во кругот на своите задачи вклучија извесна организација на стопанскиот труд: банките“. Ние сме уште далеку од остварувањето на овие зборови на Сен-Симон, но веќе се наоѓаме на патот кон нивно остварување: марксизмот поинаков одошто си го замислуваше Маркс, но само по форма поинаков.“

Нема што да се каже: прекрасно „побивање“ на Маркса кое прави чекор назад од егзактната Марксова научна анализа кон догатка – макар и генијална, но сепак само догатка на Сен-Симон.